مقدمه

ما در کشوری با سابقه‌ای دیرینه و حکمت کهنی زندگی می‌کنیم، اما در تفسیر و انتقال این میراث ارزشمند به شیوه‌ای نوین و خلاقانه هنوز با چالش‌هایی جدی روبرو هستیم. امروز نتوانسته‌ایم گنجینه عظیم حکمت ایرانی را در قالب محتواهای نوآورانه و جذاب به جهان معرفی کنیم. در مقابل، کشورهایی که شاید تاریخ چندان کهنی ندارند، با بهره‌گیری از قدرت داستان‌سرایی، حتی ساده‌ترین نمادها مانند غروب خورشید یا بلندی یک ساختمان را به عنوان جاذبه‌ای گردشگری به جهانیان عرضه می‌کنند.

ما هرچند دارای جاذبه‌های گردشگری بی‌نظیری هستیم، اما هنوز نتوانسته‌ایم این ظرفیت‌ها را به زبان بین‌المللی داستان‌سرایی تبدیل کنیم و به جهانیان معرفی کنیم.
در این متن مهارت تفسیر میراث را با محوریت معرفی و ارائه فرش ایرانی تمرین می کنیم. 

(نارنجستان قوام شیراز)

باغ های ایرانی

«در گوشه ذهن هر ایرانی باغی نهفته است» این کلامی است که آرتور اپهام پوپ (Arthur Upham Pope)، هنرشناس ایرانی، در مورد ایرانیان گفته است.
در گنجینه ادبیات فارسی، باغ با نام‌های فراوانی چون پردیس، باغ‌سرا، فردوس، بوستان و بستان جلوه‌گر شده است؛ واژگانی که هر یک، چون نگینی، غنای بی‌پایان این مفهوم والای زندگی را به تصویر می‌کشند.

تاریخچه باغبانی و طراحی باغ، ریشه در هنر معماری منظر دارد؛ هنری که نخستین شکوفه‌های آن را گفته‌اند کوروش کبیر در پاسارگاد کاشت. سرزمینی که هرچند همواره در سایه خشکسالی و سختی‌ها بوده، باغ ایرانی را به نمادی زنده از زندگی، امید و جاودانگی بدل ساخته است.

باغ ایرانی، این جلوه‌گاه هنر و فرهنگ ما، همیشه چراغ راهی برای معرفی هویت ایرانی به جهان بوده است؛ به گونه‌ای که الهام‌بخشی آن به مرزها محدود نمانده و امروز در گوشه‌گوشه دنیا، ردپای زیبایی و ظرافت باغ‌های ایرانی به چشم می‌خورد.

کاخ باشکوه ورسای در فرانسه، نمونه‌ای زنده از این تأثیر بزرگ است؛ جایی که اصول و فلسفه باغ ایرانی به زیباترین شکل در قامت یک شاهکار جهانی تجلی یافته است.

(باغ کاخ ورسای)

حال برای یک فرانسوی که باغ ورسای با آن عظمت و شکوه را دیده، که بازدید از آن با دوچرخه دو ساعت به طول می انجامد، چگونه می توان باغ ایرانی را معرفی کرد؟
جواب این سؤال اکنون زیر پای شماست. بقول محمد غفاری در فیلم کمال الملک: «دریغ همه عمر، نظر به زیر پا نینداختیم!».
برای نشان دادن مفهوم و غنای باغ های ایرانی به دنیا، چه چیز گویاتر از فرش ایرانی است؟
ایرانیان برای جاودانه کردن باغ، چون باغبانی شکیبا نقش آن را بر فرش نشاندند. بیشترین نقش قالی در فرش ایرانی، طرح لچک و ترنج است که به عنوان یک طرح باغ بهشت شناخته شده.
فرش ایرانی، بازتابی از ساختار و آرمان‌های زیبایی‌شناسانه‌ی باغ ایرانی است. بسیاری از عناصر بصری و اصول طراحی در باغ ایرانی، به‌گونه‌ای نمادین و تجریدی در بافت فرش ایرانی بازتولید می‌شوند.

از جمله ویژگی‌های مشترک این دو هنر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

ساختار هندسی و تقارن

باغ ایرانی معمولاً در قالبی مستطیل‌شکل طراحی می‌شود که توسط دیوار یا حصاری محصور شده است. در این ساختار، دو محور اصلی عمود بر هم فضا را به چهار بخش تقسیم می‌کنند. این محورهای متقاطع، شالوده‌ی نظام تقارنی هستند که در طراحی فرش نیز به‌وضوح دیده می‌شود. فرش ایرانی با بهره‌گیری از همین اصل تقارن، تعادل بصری و انسجام ساختاری ایجاد می‌کند.

مرکزگرایی

یکی از اصول بنیادی در طراحی باغ ایرانی، قرارگیری بنای مرکزی (کوشک) در نقطه‌ی تلاقی محورهاست؛ عنصری که در فرش ایرانی نیز به شکل نگاره یا مدالیون مرکزی بازنمایی می‌شود. این مرکز نقش کانون توجه بصری را ایفا کرده و ساختار کل را به گرد آن سازمان می‌دهد.

کاربرد هندسه در طراحی

چه در معماری باغ و چه در نقوش فرش، هندسه نقش بنیادینی دارد. از تکرار منظم اشکال هندسی گرفته تا تقسیم‌بندی دقیق فضاها، این رویکرد مهندسی به طراحی، زیبایی‌شناسی سنتی ایران را بر پایه نظم، تقارن و ریتم بصری استوار می‌سازد.

در مجموع، فرش ایرانی نه‌تنها یک شیء کاربردی بلکه تجسم نمادین از جهان‌بینی ایرانی در باب طبیعت، تعادل و کمال است جهان‌بینی‌ای که در باغ ایرانی نیز تبلور یافته است.

«در گوشه ذهن هر ایرانی باغی نهفته است» بخاطر همین قرن هاست که هر ایرانی در خانه خود باغی جاویدان دارد؛
«در گوشه ذهن هر بختیاری باغی نهفته است» و با الگوی خشتی طرح باغ می زند؛
«در گوشه ذهن هر مشهدی باغی نهفته است» و نقش مدالی می بافد؛
«در گوشه ذهن هر اصفهانی و کرمانی باغی نهفته است» و طرح شکارگاه می زند؛
و «در گوشه ذهن هر قمی و کاشانی باغی نهفته است» و نقش محراب می بافد.

فرش قم

یکی از مهم‌ترین سوغاتی‌های ارزشمند شهر قم، فرش دستباف ابریشمی آن است. این هنر قدمتی طولانی دارد و نشان‌دهنده مهارت و دقت مردم هنرمند این منطقه است. فرش قم از جمله فرش‌های نفیس ایران به شمار می‌رود که با استفاده از نخ ابریشم بافته می‌شود و از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است.

فرش‌های قم با تنوع در طرح و رنگ، پاسخگوی سلیقه‌های مختلف هستند و افراد می‌توانند با توجه به بودجه و علاقه خود، نمونه‌ای از آن را تهیه کنند. با اینکه شهرهای مختلف ایران در زمینه فرش‌بافی فعال هستند، اما قم به‌صورت ویژه به‌عنوان یکی از مراکز اصلی تولید فرش ابریشم در جهان شناخته می‌شود.

طرح‌های فرش قم نیز خاص و منحصر به‌فرد هستند و برخی از آن‌ها در فهرست میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌اند. از جمله این طرح‌ها می‌توان به طرح‌های لچک و ترنج، شاه عباسی، محرابی، گل افشان، محرّمات و شکارگاه اشاره کرد.

یکی از مکان‌هایی که می‌توانید این فرش‌ها را از نزدیک ببینید یا خریداری کنید، تیمچه بزرگ فرش قم است. این مکان در بازار سنتی قم قرار دارد و یکی از بناهای تاریخی مربوط به دوره قاجار است که توسط استاد حسن معمار ساخته شده است. تیمچه فرش قم محلی مناسب برای آشنایی با این هنر و تهیه سوغات باارزش فرش ابریشم است. 

(تیمچه فرش قم)

راهنمایان گردشگری و هنر تفسیر میراث

گرچه ایران ما سرزمینی است سرشار از میراثی غنی، فرهنگی ژرف و جاذبه‌هایی بی‌نظیر، اما آنچه این گنجینه را به جهانیان معرفی می‌کند، نه صرفاً وجود این داشته‌ها، بلکه هنر تفسیر و روایت آنهاست. امروز کسی در گردشگری موفق‌تر است که بتواند بهتر قصه بگوید؛ ما گرچه دارای جاذبه‌های فوق‌العاده گردشگری هستیم، اما نتوانسته‌ایم برای آنها با زبان بین‌المللی داستان‌سرایی کنیم.

این شما، راهنمایان گردشگری، هستید که با بهره‌گیری از قدرت قصه‌گویی، می‌توانید روح آثار را جان دهید و تجربه‌ای ماندگار برای گردشگران رقم بزنید. تفسیر حرفه‌ای میراث فرهنگی، فراتر از بیان تاریخ و اطلاعات است؛ هنرِ جان‌دار کردن یک سرگذشت، به زبان احساس و تصویر است. ایران را نه با عدد و تاریخ، که با روایت‌های الهام‌بخش، می‌توان به دل‌ها نشاند.

یاسر شریعتی

یک راهنمای گردشگری بین المللی تاریخی فرهنگی که دارای تحصیلات سطوح عالی حوزه و آکادمیک در دانشگاه ادیان است.

انتشار مطالب فوق تنها با ذکر مرجع به همراه لینک وب‌سایت آوای فطرت و معنویت مجاز می‌باشد.
لطفا به حقوق هم احترام بگذاریم.