مقدمه

سال‌ها پیش، در دل شهر کوچک و خاموشی به نام قم، باغی سرسبز و پرطراوت به نام باغ بابلان گسترده شده بود.

این باغ، به مردی شریف و مهمان‌نواز تعلق داشت؛ موسی بن خزرج اشعری، بزرگ خاندان اشعریان قم. کسی که افتخار میزبانی از دخت موسی بن جعفر (ع) را داشت، بانویی که بعدها با حضور کوتاه و آرامش، جان تازه‌ای به این سرزمین بخشید: حضرت فاطمه معصومه (س).

داستان شکل‌گیری حرم مطهر ایشان، قصه‌ای است از ایمان، ارادت، حماسه و تاریخ؛ روایتی که از باغی آغاز شد و به گنبدی طلایی در دل شهر ختم شد.

آغاز قصه: از باغ تا مزار

وقتی حضرت معصومه (س) در سال ۲۰۱ هجری قمری، پس از بیماری در شهر قم از دنیا رفتند، موسی بن خزرج مکانی از باغ بابلان که جزو املاک شخصی اش بود را برای دفن این بانو انتخاب کرد.

با دستان خویش، حصیری بر سر قبر کشید و سایبانی از بوریا بالای آن ایجاد کرد تا حرمت این آرامگاه حفظ شود.

پس از دفن پیکر آن بانوی کرامت، موسی بن خزرج آنجا را برای قبرستان عمومی وقف کرد.

در همان روزگار، قبر ایشان نه تنها زیارتگاه مردم قم شد، بلکه نقطه‌ی آغاز یک سلسله پیوندهای معنوی میان این سرزمین و اهل‌بیت (ع) بود.

اما حضرت معصومه (س) تنها نبودند؛ در کنار ایشان، تنی چند از امامزادگان نیز مدفون شدند؛ کسانی که هر کدام نوری بر این خاک افشاندند:

در حرم حضرت معصومه(سلام الله علیها)، بانوانی از فرزندان و نوادگان امامان معصوم(علیهم السلام) نیز مدفون‌اند.

بانوان مدفون در حرم 

۱) زینب دختر امام جواد (علیه السلام):

همراه شماری از علویان به قم مهاجرت کرد. گفته شده است او گنبد و قبه‌ای بر مزار حضرت معصومه (سلام الله علیها) بنا کرده است؛

۲) ام محمد دختر امام جواد(علیه السلام)؛

۳) میمونه دختر امام جواد (علیه السلام):

او از زنان عفیف و پرهیزکار بود. از اموال برادرش محمد، نیمی به ارث به او رسید و بنا بر وصیتش بعد از وفات در بیرون بقعه حضرت معصومه علیها السلام دفن شد؛

۴) بریهه دختر موسی مبرقع نوه امام جواد علیه السلام؛

۵) ام حبیب دختر احمد بن موسی مبرقع؛

۶) ام قاسم، دختر علی کوکبی از نوادگان امام سجاد علیه السلام؛

۷) ام اسحاق کنیز محمد بن موسی مبرقع؛

۸) ام حبیب، کنیز محمد بن احمد بن موسی مبرقع.(1)

شایسته است پس از زیارت حضرت معصومه سلام الله علیها به بانوان مدفون در جوار آن حضرت نیز با این عبارات سلام داده شود:

السلام علیکنّ یا ذریّه رسول الله ویا بنات مولانا وسیّدنا محمّد بن علی الجواد علیه السلام ورحمه الله وبرکاته

فصل‌های ساخت حرم: قصه‌ی گنبدها و صحن‌ها

داستان بنای حرم حضرت معصومه (س) خود به چندین فصل تقسیم می‌شود؛ هر دوره، با عشق و ارادتی تازه، قطعه‌ای به این بنای آسمانی افزوده است:

آغاز ساده:

در ابتدا، مرقد مطهر تنها با یک پوشش ساده و حصیری حفاظت می‌شد که توسط موسی بن خزرج برقرار شده بود.
در سال 256 قم حضرت زینب دختر امام جواد علیه السلام با مصالحی از آجر، سننگ و گچ بارگاهی بر روی آن مرقد مطهر بنا کرد.

دوره آل‌بویه:

با ظهور آل‌بویه در قرن چهارم هجری، برای نخستین بار بقعه‌ای رسمی با گنبد بر فراز مزار حضرت ساخته شد. این نخستین گنبد رسمی حرم بود که با معماری ساده اما مؤمنانه برپا گردید.

دوره سلجوقیان:

در سال 457 قمری میرزا ابوالفضل عراقی وزیر طغرل که مردی دین دار و با ایمان بود بنا به سافرش شیخ طوسی سه قبله ای را که بر سر مزار حضرت معصومه و دیگر بانوان همجور ایشان بود را تخریب کرد وبه جای آن یک قبه بزرگ ساخت که با کاشی های معرق و آجر آراسته شده بود. (2)

عصر صفوی:

دوره صفویه، دوران طلایی بازسازی و توسعه حرم بود. در سال 925 ق تاجلو بیگم دختر شاه اسماعیل صفوی گنبد را تجدید بنا کرد و به صورت هشت صفحه ای درآورد و جلوی آن گنبد و بارگان، ایوانی رفیع و زیبا با مناره هایی ایجاد کرد و جدار آنها را با کاشی های بسیار زیبا پوشاند و بر فراز بقعه قبه ای به طرح شلجمی بنیان گذاشت که بعدها پوشش طلا یافت.
بعدها، گنبد توسط شاهان صفوی، به ویژه شاه طهماسب و شاه سلیمان، با طلا پوشیده شد و جلوه‌ای بی‌مانند یافت.
شاردن، سیاح فرانسوی در سفرنامه خود نقشه ای از وضع ابنیه آستان مقدس و صحن ها ترسیم کرد که در دسترس است. بر این اساس حرم در آن زمان چهار صحن داشت که در طول هم و پشت سر هم قرار داشته اند و از یکی وارد و از دیگری خارج می شده اند.

 

دوران قاجار:

در سال ۱۲۱۸ هجری قمری، فتحعلی شاه قاجار کاشی‌های گنبد را برداشت و آن را با خشت‌های طلا جایگزین کرد. همچنین در سال ۱۲۳۶ هجری قمری، مسجد بالاسر را بنا نمود و در سال ۱۲۴۹ هجری قمری سقف و پایه ستون ایوان شاه اسماعیل را به اتمام رساند.
در راستای وسعت‌بخشی به صحن عتیق، بقعه‌ای نیز برای مدفن فتحعلی شاه ساخته شد. هر پادشاه و حکمرانی، بنا به میل و روحیات خود، علاقه‌مند به ایجاد اضافات و تغییرات جهت ماندگاری نام خود بود و هر کدام به نوبه خود این امور را انجام دادند.
برای مثال، کیکاووس میرزا که مدتی حاکم قم و کاشان بود، سقف گنبد را در سال ۱۲۱۵ هجری قمری مقرنس و آیینه‌کاری نمود. شهاب‌المُلک گلدسته‌های ایوان طلا را بنا نهاد و کامران میرزا قسمت بالایی آن دو گلدسته را طلا کرد. میرزا شفیع، حاکم یزد، سنگ‌های مرمری را از یزد فرستاد تا رواق را سنگفرش کنند و سنگ‌های قدیمی را در ایوان بزرگ، یعنی ایوان طلا، به کار گرفتند.
امین السلطان صحن جدید را بنا نهاد و شالوده آن را آقا ابراهیم امین السلطان پی‌ریزی کرد. نقشه این صحن را استاد حسن معمار قمی طراحی نمود. او از معماران برجسته عصر قاجار بود و آثار دیدنی همچون تیمچه بزرگ فرش قم و طاق مسجد سپهسالار حاج میرزا حسین خان در تهران از یادگارهای اوست. همچنین، امین السلطان گرداگرد صحن حجراتی بنا کرد که بعدها به مقابر اشراف تبدیل شد و کتیبه‌کاری‌های کاشی با اشعار نستعلیق و حوض وسط صحن، به شکوه و جلال این حرم افزودند.

افراد دیگری چون میرزا علی اصغر خان اتابک، آقا سید محمدباقر، متولی آستانه، حاج مهدی سلامت، نظام‌السلطنه حسین قلی خان مافی، عزت‌الدوله و میرزا نصرالله فراهانی نیز به اصلاحات کتیبه‌های حرم، تعمیر ایوان صحن زنانه، ساخت دارالسیاده و درب‌های نقره یا خاتم در حرم مطهر حضرت معصومه (س) پرداختند.

روزگار معاصر:

توسعه صحن‌های جدید، احداث گلدسته‌های مرتفع، بهسازی حرم و گسترش فضای زائران، همه از اقدامات معاصر برای آبادانی این مرکز معنوی است.
حرم حضرت معصومه (س)، همان باغ کوچک دیروز، امروز به شهری از نور تبدیل شده است.

صحن های حرم

عبارتند از:

۱. صحن امام هادی علیه‌السلام (صحن عتیق)

تاریخچه و بانی:

صحن امام هادی علیه‌السلام که به نام صحن عتیق نیز شهرت دارد، قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) است.
این صحن در سال ۹۲۵ هجری قمری (۱۵۱۹ میلادی) به دستور شاه‌بیگم صفوی، در قالب مربعی با سه ایوان ساخته شد.

خصوصیات:

در ایوان‌های صحن امام هادی (ع)، انواع تزیینات هنری اسلامی همچون مقرنس‌کاری، گچ‌بری، و آینه‌کاری به کار رفته است.
همچنین کتیبه‌های نفیسی به خطوط کوفی، نسخ و ثلث در تزئینات این صحن دیده می‌شود.
در دوره‌ی قاجار، به ویژه در زمان فتحعلی‌شاه، ظاهر این صحن تغییر یافت. ساختار آن به شکل هشت‌ضلعی نامنظمی درآمد و بر تعداد ایوان‌هایش افزوده شد.

بخش‌های مختلف:

امروزه صحن امام هادی علیه‌السلام دارای ۷ ایوان است:
     چهار ایوان در سمت جنوب
     سه ایوان در سمت شمال
از میان این ایوان‌ها، ایوان طلا مشهورترین است؛ این ایوان توسط شاه‌بیگم ساخته و در سال ۱۲۴۹ هجری قمری (۱۸۳۳ میلادی) به دستور فتحعلی‌شاه قاجار با طلا پوشانده شد.
ابعاد ایوان طلا: طول ۹ متر، عرض ۶ متر و ارتفاع ۱۴/۸۰ متر است.
همچنین شبستان حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در طبقه زیرین صحن امام هادی (ع) قرار دارد و زائران از طریق این صحن به شبستان دسترسی پیدا می‌کنند.

نام کنونی:

به صورت رسمی، این صحن به نام صحن امام هادی علیه‌السلام شناخته می‌شود، ولی همچنان با عنوان صحن عتیق نیز مشهور است.

کارکرد:

صحن امام هادی (ع) محل عبور و تجمع اصلی زائران است و ورودی مهمی به ضریح مطهر به شمار می‌رود. این صحن همچنین فضای مناسبی برای اقامه نمازهای جماعت کوچک، دعا و نیایش فراهم کرده است.

۲. صحن امام رضا علیه‌السلام (صحن اتابکی)

تاریخچه و بانی:

صحن امام رضا علیه‌السلام، که از شکوه‌مندترین بناهای حرم مطهر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) است، در اواخر دوره قاجار ساخته شد.
بنیان اولیه آن در سال ۱۲۹۵ هجری قمری توسط آقا ابراهیم امین السلطان طراحی شد. پس از درگذشت وی، فرزندش میرزا علی اصغر خان اتابک، صدر اعظم ایران، ساخت صحن را به اتمام رسانید و در سال ۱۳۰۳ هجری قمری بنای آن کامل شد.

به دلیل اینکه این صحن در ضلع شرقی مرقد مطهر حضرت معصومه (س) و به سمت مشهد مقدس واقع شده، به صحن امام رضا (ع) شهرت یافت و چون توسط اتابک ساخته شد، به صحن اتابکی نیز معروف گردید.

خصوصیات معماری:

صحن امام رضا (ع) از شاهکارهای معماری اسلامی در کاشی‌کاری و هنر ایرانی-اسلامی به شمار می‌آید.

این صحن از دو بخش تشکیل شده است:
     بخش اصلی چهارضلعی به ابعاد ۷۶.۶۰ متر (شرقی-غربی) و ۴۶.۸۰ متر (شمالی-جنوبی)
     بخش کوچکتر زائده‌ای به ابعاد ۱۰ متر در ۵.۸۰ متر در ضلع شرقی

صحن دارای چهار ایوان مجلل است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند:
     ایوان شمالی: ورودی از میدان آستانه
     ایوان جنوبی: ورودی از طرف قبله
     ایوان شرقی: ورودی از خیابان ارم (مقابل ایوان آیینه)
     ایوان غربی: ایوان آیینه (معروف‌ترین ایوان)

وجود آب‌نما و حوض زیبایی در مرکز صحن جلوه خاصی به این مجموعه بخشیده است.

بخش‌های مختلف:

ایوان آیینه:
شاهکار آیینه‌کاری، ساخته استاد حسن معمار قمی.
ارتفاع ۱۴.۸۰ متر، عرض ۷.۸۷ متر، دهانه ۹ متر.
پوشیده از سنگ‌های مرمر خوش نقش و آیینه‌کاری‌های بی‌نظیر.
گلدسته‌های ایوان آیینه بلندترین در حرم هستند (ارتفاع از بام: ۲۸ متر، از زمین: ۴۲.۸۰ متر).
کتیبه‌ی مرمری با آیه‌ی "الله نور السموات و الارض..." در این ایوان وجود دارد.

ایوان شرقی:
ساخته استاد محمدباقر قمی.
پوشیده از مقرنس‌های کاشی بی‌نظیر و کتیبه‌ی تاریخی به خط رجبعلی مشهدی.
بالای آن یک ساعت بزرگ و دو مناره کوچک وجود دارد.

ایوان شمالی و جنوبی:
دارای تزیینات کاشی معرق، ازاره‌های سنگی با نقش گل‌های برجسته.
بر روی کاشی‌های معرق نام‌های "محمد" و "علی" به خط نسخ نگاشته شده است.
ایوان جنوبی شبیه ایوان شمالی است و آیاتی از قرآن و اشعار ناصرالدین شاه در آن کتیبه شده.

حجره‌ها و مقبره‌ها:
۳۱ حجره و ایوان کوچک اطراف صحن قرار دارند.

مناره‌ها:
دو گلدسته بزرگ در ایوان آیینه.
۱۶ مناره تزئینی کوتاه در اطراف صحن.
مناره‌ها با کاشی‌های معرق مزین شده‌اند.
دو مأذنه بالای ایوان شرقی که سابقاً محل اذان‌گویی مؤذنان بوده‌اند.

نام‌های دیگر صحن:

* صحن اتابکی
* صحن نو
* صحن امینیه
* صحن زنانه
* صحن آیینه

کارکرد:

صحن امام رضا (ع) محل برگزاری تجمع‌های زائران، اجتماعات مذهبی، برنامه‌های عزاداری و مراسم خاص است.
همچنین به دلیل داشتن حجره‌های تاریخی، مرکز تدفین علما و بزرگان نیز محسوب می‌شود.

۳. مسجد اعظم قم

تاریخچه و بانی:

مسجد اعظم قم یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین مساجد شیعه در ایران است که به همت مرجع بزرگ شیعه، حضرت آیت‌الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی تأسیس شد.

هدف اصلی از ساخت این مسجد، ایجاد فضایی روحانی در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) برای استفاده زائران و همچنین پاسخ به نیاز روزافزون حوزه علمیه قم به فضایی مناسب برای تدریس دروس حوزوی بود.

کلنگ ساخت مسجد در روز ۲۱ تیرماه ۱۳۳۳ شمسی، برابر با یازدهم ذی‌القعده ۱۳۷۴ هجری قمری و مصادف با ولادت امام رضا (ع)، طی مراسم باشکوهی به دست آیت‌الله بروجردی به زمین زده شد.
پس از شش سال کار مداوم، مسجد در سال ۱۳۴۰ شمسی با اقامه نماز جماعت توسط آیت‌الله بروجردی افتتاح و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

خصوصیات معماری:

مسجد اعظم ترکیبی از سبک معماری اسلامی قدیم و اسلوب‌های ساختمانی جدید است.
معمار مسجد، استاد بزرگ معماری اسلامی، محمدحسین لرزاده بود.
استحکام این مسجد چنان است که کارشناسان معماری، عمری هزار ساله برای آن پیش‌بینی کرده‌اند.

از نظر تزئینات و کاشی‌کاری، مسجد اعظم از بدیع‌ترین نمونه‌های کاشی‌کاری قرن حاضر به شمار می‌آید.
کاشی‌کاری آن توسط استاد حسین برهانی اصفهانی اجرا شده است.

بخش‌های مختلف:

مساحت کلی: حدود ۱۲ هزار متر مربع شامل ساختمان مسجد، صحن و کتابخانه.

گنبد: قطر ۳۰ متر، ارتفاع ۱۵ متر از پشت بام و ۳۵ متر از کف شبستان.

گلدسته‌ها: دو گلدسته به قطر ۳.۲۰ متر و ارتفاع ۴۵ متر از زمین.

مأذنه‌ها: دو مأذنه در ضلع شمالی، هرکدام به ارتفاع ۵ متر از پشت بام.

کتابخانه: بزرگ و فعال، در کنار بخش آموزشی مسجد.

شبستان‌ها:

شبستان زیر گنبد: ۴۰۰ متر مربع.
دو شبستان جانبی: هر کدام ۹۰۰ متر مربع.
شبستان شمالی: حدود ۳۰۰ متر مربع.
آسایشگاه خادمان: در ضلع غربی مسجد.
حوض زیبا: در مرکز مسجد که جلوه‌ای خاص به مجموعه داده است.

وجه نام‌گذاری:

به دلیل عظمت، وسعت و شکوه بنا، این مسجد به نام "مسجد اعظم" خوانده شد.

نکات برجسته:

گنبد مسجد از داخل و خارج با کاشی‌کاری‌های متنوع و هنرهای اسلامی تزئین شده و دارای نقشه‌ی یزدی با طاق عرقچین است.

برج ساعتی در ضلع شمالی مسجد وجود دارد که از چهار سمت قابل مشاهده است.

نقش علمی و دینی:

از همان آغاز تأسیس، مسجد اعظم به یکی از مراکز مهم علمی و دینی تبدیل شد.

برگزاری درس خارج آیت‌الله بروجردی در این مسجد در سال ۱۳۴۰ شمسی آغاز شد.

بعدها مراجع بزرگی چون امام خمینی(ره)، آیت‌الله گلپایگانی و دیگران نیز در این مسجد به تدریس پرداختند.
امروز نیز حضرات آیات: سبحانی، مکارم شیرازی، نوری همدانی، جوادی آملی و شبیری زنجانی به تدریس خارج فقه و اصول در این مکان مقدس می پردازند.

این مسجد به یکی از ارکان اصلی حوزه علمیه قم تبدیل شد.

تغییرات در دهه ۱۳۷۰ شمسی:

در دهه آخر ماه رمضان سال ۱۳۷۱ شمسی، با فرمان مقام معظم رهبری، دیوار حائل بین مسجد اعظم و مسجد بالاسر حرم مطهر برداشته شد.

مسجد اعظم؛ خاستگاه جرقه‌های انقلاب

مسجد اعظم قم، بنایی باشکوه در جوار حرم حضرت معصومه (س)، تنها یک مسجد نیست؛ اینجا قلب تپنده حرکت‌های انقلابی در دهه چهل و پنجاه بود.
از نخستین خطبه‌های کوبنده علیه رژیم پهلوی در سال ۱۳۴۱ تا سخنرانی تاریخی امام خمینی (ره) پس از آزادی، این مسجد به پایگاه بی‌بدیل اعتراض و بیداری بدل شد.

مسجدی که در آن طنین فریاد آزادی، بارها فضای قم را لرزاند؛ از چهلم شهیدان تبریز و یزد گرفته تا تحصن‌های پیش از ورود امام به ایران.
سخنرانی امام خمینی(ره) در مسجد اعظم که پس از آزادی ایشان از حبس و حصر در تاریخ ۲۶ فروردین سال ۱۳۴۳ از دیگر جرقه‌های انقلاب اسلامی بود که در این مسجد زده شد.
در مسجد اعظم، انقلاب زنده شد و شعله‌های آن از این صحنه‌ی نور به سراسر ایران رسید.

صحن صاحب الزمان (عج)

یکی دیگر از صحن‌های حرم مطهر حضرت معصومه (س) صحن صاحب الزمان است که مساحتی هشت هزار مترمربعی دارد. این سحن بزرگ دارای چهار ورودی می‌باشد و دیوارهای اطراف آن منقوش به کتیبه‌های نفیس و زیبای قرآنی با خطوط بنایی و کوفی است.

مساجد حرم حضرت معصومه (س)

در حرم مطهر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در شهر قم، چندین مسجد تاریخی و معنوی وجود دارد که هر یک دارای ویژگی‌های خاص خود هستند:

1. مسجد اعظم قم

مسجد اعظم به دستور آیت‌الله العظمی سید حسین بروجردی در سال ۱۳۳۳ شمسی بنا شد و به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های علمی، عبادی و انقلابی در قم تبدیل گردید. این مسجد با گنبدی بزرگ، گلدسته‌هایی مرتفع و شبستان‌های گسترده، محل اقامه نماز جماعت و تدریس مراجع بزرگ از جمله امام خمینی (ره) بوده است.

۲. مسجد بالاسر

مسجد بالاسر در بخش فوقانی مرقد مطهر حضرت معصومه (س) قرار دارد و یکی از قدیمی‌ترین و معنوی‌ترین نقاط حرم به‌شمار می‌رود. این مسجد محل دعا، خلوت و نمازهای فردی زائران است و به دلیل مجاورت با مضجع شریف، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

۳. مسجد طباطبایی

این مسجد در ضلع شرقی صحن امام رضا (ع) واقع شده و به نام خاندان واقف آن، طباطبایی، شناخته می‌شود. فضای آرام و جمع‌وجور آن، مناسب برای نماز و عبادت زائران است و بیشتر حال‌وهوای شخصی دارد.

۴. مسجد دارالرحمه

مسجد دارالرحمه در نزدیکی ورودی صحن صاحب‌الزمان (عج) واقع شده و اغلب برای اقامه نماز بانوان مورد استفاده قرار می‌گیرد. معماری ساده، فضای خلوت و نزدیکی به ورودی‌های اصلی، آن را به یکی از مساجد کاربردی حرم تبدیل کرده است.

۵. مسجد شهید مطهری

این مسجد که پیش‌تر با نام مسجد دارالتقوی شناخته می‌شد، پس از پیروزی انقلاب اسلامی به یاد شهید آیت‌الله مطهری نام‌گذاری شد. مسجد در کنار صحن امام جواد (ع) قرار دارد و به دلیل طراحی نوین خود، برای اقامه نماز، سخنرانی و فعالیت‌های فرهنگی به کار می‌رود.

۶. مسجد امام حسن عسکری (ع)

مسجد امام حسن عسکری (ع)، قدیمی‌ترین مسجد شهر قم است که قدمت آن به دوران آل‌بویه بازمی‌گردد. هرچند خارج از محدوده فعلی حرم قرار دارد، اما از نظر معنوی و تاریخی، پیوندی عمیق با مجموعه حرم مطهر دارد و همواره در یاد و خاطره مذهبی قم زنده است.

مقابر پادشاهان

اما قصه‌ی حرم به همین جا ختم نمی‌شود.

در دل این بارگاه ملکوتی، علاوه بر امامزادگان، آرامگاه شاهان، علما و مشاهیر بزرگی جای گرفته است؛ هر کدام با داستانی پرشکوه:

شاهان مدفون در حرم شش تن هستند که چهار نفر آنها از پادشاهان صفوی و دو نفر نیز از شاهان دوره قاجاریه می باشند:

شاه صفی

- شاه صفی (پسر صفی میرزا، پسر شاه عباس بزرگ که نامش سام میرزا بود و بعد از رسیدن به سلطنت به شاه صفی تغییر نام داد.)
صندوق قبر او از اشیا زیبای موزه استانه محسوب می شود و موقعیت قبرش هم در مدخل حرم از طرف صحن زنانه ست.

شاه عباس دوم

- شاه بعدی، شاه عباس دوم است که پسر شاه صفی بود و بعد از فوتش در خسرو آباد دامغان به قم منتقل شد و آن فرش زیبایی هم که برای دور مقبره ش بافته شد از گنجینه های ارزشمند موزه استانه ست.

شاه سلیمان

- شاه سلیمان، پسر شاه عباس دوم هم دیگر پادشاه مدفون حرم است که در جنوب مسجد بالاسر و شمال موزه آستانه دفن شده است.

شاه سلطان حسین صفوی

- شاه سلطان حسین صفوی هم آخرین پادشاه مدفون در حرم است که بعد از کشته شدن به دست اشرف افغان در بقعه شرقی شاه سلیمان دفن شده.

فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار

- دو پادشاه قاجاری فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار هم پنجمین و ششمین شاهان مدفون در حرم هستند، فتحعلی شاه در شمال صحن عتیق در بقعه مخصوص، و محمد شاه در قسمت غربی صحن عتیق در بقعه ای کنار راهرو مدرسه محمد شاه به خاک سپرده شده اند.

سنگ قبرهای زینی پادشاهان مذکور، منقش به حکاکی های زیبا، در موزه آستانه حضرت معصومه (س) در معرض بازدید قرار گرفته است.

آرامگاه مراجع و علمای دینی

در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) مراجع تقلید و علما و شخصیت های بزرگی مدفون هستند. برخی از آنان عبارتند از:
علامه سید محمد حسین طباطبایی
آیت الله العظمی حاج سید احمد خوانساری
آیت الله العظمی حاج سید محمد تقی خوانساری
آیت الله العظمی حاج سید صدرالدین صدر
آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی
آیت الله العظمی حاج سید محمدرضا گلپایگانی
آیت الله العظمی حاج سید رضا بهاء‌الدینی
آیت الله العظمی حاج شیخ محمدعلی اراکی
آیت الله حاج شیخ محمدتقی بافقی یزدی
آیت الله شهید سید اسدالله مدنی
آیت الله العظمی محمدتقی بهجت
آیت الله العظمی میرزا هاشم آملی
آیت الله شهید مرتضی مطهری
آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی
آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی
آیت الله علی فیض مشکینی اردبیلی
آیت الله العظمی حاج سید حسین طباطبایی بروجردی
آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی

مقابر مشاهیر

مشاهیر بی شماری در این مکان مقدس به خاک سپرده شده اند که از میان آنان می توان به شیخ فضل الله نوری و پروین اعتصامی اشاره کرد که در رواق های صحن اتابکی دفن شده اند.

موزه آستانه مقدسه

موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) یکی از کهن‌ترین و خاص‌ترین موزه‌های ایران و جهان اسلام است که با عنوان نخستین موزه عمومی ایران و اولین موزه وقفی جهان اسلام شناخته می‌شود. این موزه در جوار حرم مطهر و مدرسه فیضیه واقع شده و سابقه آن به آبان ۱۳۱۴ شمسی بازمی‌گردد، زمانی که نخستین بار در مسجد مطهری (جنوب مرقد مطهر) افتتاح شد. اگرچه این موزه در دوره‌هایی از فعالیت بازماند، اما از سال ۱۳۶۷ تاکنون به‌صورت مستمر پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است. مجموعه موزه شامل دو بخش تالار عترت (در طبقه همکف) و تالار عبرت (در طبقه زیرین) است. در تالار عترت آثار اسلامی و فرهنگی و در تالار عبرت اشیایی از دوره‌های قبل و بعد از اسلام به نمایش گذاشته شده است.

از ویژگی‌های برجسته موزه آستانه می‌توان به تنوع آثار آن اشاره کرد که شامل نسخ خطی، قرآن‌های نفیس، کاشی‌کاری‌های زرین فام، سفالینه‌ها، خاتم‌کاری، فرش‌های دستباف، آثار شیشه‌ای، حجاری، فلزکاری، و آثار نقاشی است. قرآن‌هایی متعلق به دوران عباسی تا قاجار، از جمله قرآن منسوب به امام رضا (ع) و قرآنی به خط ام‌سلمه دختر فتحعلی‌شاه، زینت‌بخش این مجموعه‌اند. کاشی زرین فام مرقد علی بن جعفر (ع) معروف به "در بهشت"، و نیز فرش ابریشمی نفیسی از دوران صفوی که برای مقبره شاه عباس دوم بافته شده، از شاخص‌ترین آثار موزه هستند. همچنین درب‌های قدیمی حرم، سنگ قبر پادشاهان مدفون در حرم و اشیای نادری که تنها در این موزه قابل مشاهده‌اند، این مکان را به مقصدی دیدنی و الهام‌بخش برای علاقمندان به تاریخ، هنر اسلامی و میراث تشیع تبدیل کرده است.

معرفی کتاب

برای دانستن اطلاعات بیشتر درباره بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س) دو کتاب معرفی می کنیم:

1. آشنایی با تاریخچه معماری حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)

کتاب «آشنایی تاریخچه معماری حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها)» به قلم استاد دکتر محمد آقازاده، اثری فاخر و مستند در حوزه معماری اسلامی و شناخت تاریخ فرهنگی ایران است. این کتاب با نگاهی عمیق به ریشه‌های تاریخی معماری حرم مطهر، رمز و رازهای گنبد طلایی، ایوان‌های باشکوه و نمادهای هنری آن را بررسی کرده و جایگاه معماری ایرانی-اسلامی را در شکل‌گیری اماکن مقدس تبیین می‌کند.

این کتاب، علاوه بر بررسی ساختار معماری حرم، به‌طور ویژه به پیشینه تاریخی معماری اسلامی در ایران پرداخته و آن را در مقایسه با معماری جهان اسلام تحلیل می‌کند. مطالعه این اثر برای علاقه‌مندان به معماری مذهبی، تاریخ هنر اسلامی و فرهنگ تشیع توصیه می‌شود.

2. تاریخ اجتماعی قم و حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) از ابتدا دوره قاجاریه تا انقلاب اسلامی

این کتاب اثر پژوهشی و مستند دکتر احمد جمراسی، اثری کم‌نظیر در حوزه تاریخ‌نگاری شهری و مذهبی ایران است که با بهره‌گیری از بیش از هزار سند تاریخی، در قالب ۶۰۰ صفحه‌ مستدل و مستند به بررسی زوایای گوناگون تحولات اجتماعی، مذهبی و اداری شهر قم و آستان مقدس حضرت معصومه (س) می‌پردازد.

این کتاب که مبتنی بر اسناد نویافته، تصاویر تاریخی و تحلیل‌های دقیق نگاشته شده، با موضوعاتی چون تاریخ اجتماعی قم، تاریخ سیاسی آستان مقدس، ساختار مذهبی و اجتماعی شهر، بست‌نشینی، آیین‌های تدفین، تشکیلات آستان در دوره‌های قاجار و پهلوی، و بررسی کتیبه‌ها، سنگ‌مزارها و آرامگاه‌های اطراف حرم مطهر خواننده را با لایه‌های پنهان اما اثرگذار از تاریخ قم آشنا می‌سازد.

از نکات برجسته این اثر، معرفی علمی و مستند آرامگاه‌ها و شخصیت‌هایی است که در حرم مطهر یا اطراف آن به خاک سپرده شده‌اند؛ از جمله سید احمد هاتف اصفهانی (شاعر نامدار دوره زندیه)، غلامرضا مین‌باشیان (بنیان‌گذار نخستین سرود ملی کشور)، سرتیپ فضل‌الله آرتا (همسر پروین اعتصامی)، میرزا شکرالله وزیر جنگ دوره کریم‌خان زند و آقامحمدخان قاجار، و دیگر شخصیت‌های محلی، سیاسی و اداری همچون زنبورکچی و حاج علی‌خان ریش‌بلند (گائینی).

این کتاب مرجعی معتبر برای پژوهشگران، طلاب، تاریخ‌پژوهان و علاقه‌مندان به تاریخ اجتماعی و فرهنگی شهر قم و جایگاه تاریخی حرم مطهر حضرت معصومه (س) است.

پرسش های متدوال

۱. چرا باغ بابلان برای دفن حضرت معصومه (س) انتخاب شد؟

پاسخ: باغ بابلان متعلق به موسی بن خزرج اشعری، بزرگ خاندان اشعریان قم بود که افتخار میزبانی حضرت معصومه (س) را داشت. او پس از وفات حضرت، بخشی از باغش را برای دفن این بانوی کرامت وقف کرد و آن را به قبرستان عمومی تبدیل نمود.

۲. چه کسانی از نوادگان ائمه اطهار (ع) در کنار حضرت معصومه (س) مدفون شده‌اند؟

پاسخ: بانوانی چون زینب، ام محمد، میمونه دختران امام جواد (ع)، بریهه و ام حبیب از نوادگان موسی مبرقع و امام سجاد (ع) و چند تن دیگر در جوار حضرت معصومه (س) مدفون‌اند.

۳. اولین گنبد رسمی بر مزار حضرت معصومه (س) توسط چه کسی ساخته شد؟

پاسخ: اولین گنبد رسمی بر فراز مزار حضرت در دوره آل‌بویه ساخته شد که با معماری ساده اما مؤمنانه برپا گردید و سرآغازی بر توسعه بنای حرم شد.

۴. چه کسی گنبد طلایی حرم حضرت معصومه (س) را تجدید بنا و تذهیب کرد؟

پاسخ: تاجلو بیگم، دختر شاه اسماعیل صفوی، در سال ۹۲۵ قمری گنبد را بازسازی کرد و شاهان صفوی مانند شاه طهماسب و شاه سلیمان آن را با طلا پوشاندند.

۵. ویژگی‌های برجسته صحن امام هادی (ع) (صحن عتیق) چیست؟

پاسخ: صحن امام هادی (ع) قدیمی‌ترین صحن حرم است که در زمان شاه‌بیگم صفوی ساخته شد. دارای هفت ایوان، مقرنس‌کاری‌های باشکوه، کتیبه‌های خوشنویسی شده به خطوط کوفی، نسخ و ثلث، و شبستان حضرت زهرا (س) در طبقه زیرین است.

۶. موزه آستانه مقدسه چه ویژگی‌هایی دارد و چه آثاری در آن نگهداری می‌شود؟

پاسخ: موزه آستانه، نخستین موزه عمومی و وقفی دنیای اسلام است که آثار ارزشمندی چون قرآن‌های خطی، کاشی‌کاری‌های زرین فام، آثار شیشه‌ای، فرش‌های صفوی، درهای قدیمی حرم و سنگ قبر پادشاهان مدفون در حرم را در خود جای داده است.

۷. چه نقشی مسجد اعظم قم در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کرد؟

پاسخ: مسجد اعظم قم مرکز تجمع‌های انقلابی، سخنرانی‌های تاریخی امام خمینی (ره) و سایر روحانیون مبارز علیه رژیم پهلوی بود و به عنوان یکی از خاستگاه‌های اصلی جرقه‌های انقلاب اسلامی شناخته می‌شود.

شما چطور؟

آیا تا به حال فرصت زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) را داشته‌اید یا در صحن‌های نورانی حرم قدم زده‌اید؟
دعوتتان می‌کنیم در سفر معنوی خود به قم، دل را به گنبد طلایی بسپارید، در سایه‌ی مهر حضرت آرام گیرید و از موزه آستانه دیدن کنید؛ جایی که آثار هزارساله، با زبان بی‌کلام خود، قصه‌های ایمان و ارادت را روایت می‌کنند.

منتظر شنیدن تجربه‌های ناب شما از زیارت و حس و حالتان در حرم حضرت معصومه (س) هستیم. همینجا برایمان بنویسید!

1) حسن بن محمد قمی، تاریخ قم.
2) محمدحسین زینلی؛ خدمات ماندگار؛ ص 404.

پایان پیام

انتشار مطالب فوق تنها با ذکر مرجع به همراه لینک وب‌سایت آوای فطرت و معنویت مجاز می‌باشد.
لطفا به حقوق هم احترام بگذاریم.

قم شناسیاماکن مقدسیادداشت