مقدمه

در قلب تاریخ تمدن‌ها، بناهای مذهبی چیزی فراتر از آجر و سنگ هستند. آن‌ها حامل خاطره‌ی مردمانی‌اند که قرن‌ها در کنار هم زیسته‌اند و ردپای ایمان، هنر و فرهنگ را در تار و پود آن بناها به یادگار گذاشته‌اند. امروز، وقتی درباره همزیستی ادیان و حفظ میراث مذهبی سخن می‌گوییم، شاید هیچ مقایسه‌ای گویا‌تر از نگاه به سرنوشت دو کلیسا نباشد: یکی در ایران اسلامی، دیگری در اسپانیای مسیحی. کلیسای مریم مقدس زور زور و کلیسای سانت روما د سائو، هر دو کلیساهایی که در معرض نابودی قرار گرفتند؛ اما واکنش‌ها نسبت به آن‌ها بسیار متفاوت بود.

کلیسای زور زور: جابجایی برای نجات یک میراث

کلیسای مریم مقدس زور زور، واقع در نزدیکی شهر ماکو و در منطقه‌ای کوهستانی از استان آذربایجان غربی، بنایی متعلق به سده چهاردهم میلادی و ساخته‌شده توسط اسقف زاکاریا است. این کلیسا که از مهم‌ترین بناهای مذهبی ارامنه در ایران به شمار می‌آید، با معماری سنگی خاص خود، گنجینه‌ای از هنر و اعتقادات یک جامعه تاریخی است.

در دهه ۱۳۷۰، با آغاز پروژه‌ی ساخت سد بارون، خطر غرق شدن کلیسا مطرح شد. در شرایطی که می‌توانستیم شاهد نابودی کامل این اثر ارزشمند باشیم، سازمان میراث فرهنگی ایران با همکاری مهندسان و پژوهشگران، تصمیمی تحسین‌برانگیز گرفت: انتقال کامل کلیسا به نقطه‌ای امن، با حفظ ساختار معماری و مصالح اصلی. این اقدام نه‌تنها از یک اثر تاریخی نجات داد، بلکه نمادی شد از دیدگاه مسئولانه جمهوری اسلامی ایران نسبت به میراث ادیان دیگر.

نکته قابل توجه اینجاست که سنگ به سنگ این کلیسا به مکان جدیدش جابجا شد که کاری پیچیده و زمان‌بر بود و نشان داد حفظ یک نماد مسیحی برای ایران اسلامی، ارزش فرهنگی و انسانی دارد و صرفاً به مذهب محدود نمی‌شود.

کلیسای سانت روما د سائو: نمادی از پیوند تاریخ و طبیعت

کلیسای روستای سنت روما دِ سائو (Old church of Sant Romà de Sau)، واقع در شمال منطقه‌ی کاتالونیای اسپانیا، یادگاری از قرن دهم میلادی است که با معماری ساده اما چشم‌نواز خود، نشانی از تاریخ مذهبی اروپا را در خود دارد. این کلیسا تا سال ۱۹۶۲ محل عبادت و هویت روستاییان منطقه بود؛ اما با احداث سد و ایجاد دریاچه‌ای مصنوعی، به زیر آب رفت.

برخلاف بسیاری از بناهای غرق‌شده که برای همیشه محو می‌شوند، کلیسای سانت روما گه‌گاه با عقب‌نشینی آب‌ها، دوباره سر از آب بیرون می‌آورد. در دوره‌هایی از خشکسالی شدید – مانند سال ۲۰۲۳ – این کلیسا به‌طور کامل نمایان شد و مورد توجه گردشگران، علاقه‌مندان به تاریخ و حتی رسانه‌های بین‌المللی قرار گرفت.

این کلیسا اکنون نه به‌عنوان یک مکان فعال مذهبی، بلکه به‌عنوان پدیده‌ای طبیعی-تاریخی شناخته می‌شود. درحالی‌که حضور آن گاه‌به‌گاه و رازآلود از زیر آب، جذابیتی خاص دارد، اما سوال اینجاست: چرا اقدام جدی‌ای برای انتقال، حفاظت یا مرمت این اثر انجام نشده است؟

این در حالی است که در ایران، کلیسای زور زور در شرایط مشابه، با دقت علمی جابجا شد تا برای همیشه در معرض دید و احترام باقی بماند. این مقایسه، تنها درباره دو کلیسا نیست؛ بلکه درباره دو رویکرد متفاوت به حفظ و صیانت از میراث ادیان و فرهنگ‌های متنوع است.

یک نمونه‌ی کم‌نظیر دیگر: جابجایی مناره حرم امام رضا (ع)

اهمیت ایران به حفظ آثار تاریخی و مذهبی، محدود به کلیساها و بناهای ادیان دیگر نیست؛ بلکه وقتی به میراث کهن اسلامی نیز می‌نگریم، همین احترام و حساسیت به‌وضوح دیده می‌شود. نمونه‌ای درخشان از این نگاه، جابجایی مناره قدیمی صحن جمهوری اسلامی حرم مطهر امام رضا (ع) است؛ حرکتی بی‌سابقه و کم‌نظیر که با دقت مهندسی و احترام به تاریخ، انجام شد.

این گلدسته که حدود ۴۰ سال قدمت داشت، در روند توسعه حرم مطهر رضوی می‌توانست تخریب یا کنار گذاشته شود؛ اما به‌جای آن، آستان قدس رضوی تصمیم گرفت آن را به‌طور کامل، با حفظ هویت معماری، از محل اصلی‌اش جدا کرده و به نقطه‌ای جدید منتقل کند. عملیات جابجایی این مناره ۳۰ متری با وزنی بالغ بر ۲۰۰ تُن، با بهره‌گیری از روش‌های پیشرفته و طی چند مرحله حساس انجام شد؛ بی‌آنکه آسیبی به ساختار یا ظاهر آن وارد شود.

این اقدام نه‌تنها نمونه‌ای از تخصص و مهارت فنی ایرانیان در حفظ میراث معماری است، بلکه نشان می‌دهد نگاه ایران به بناهای تاریخی – چه اسلامی و چه غیر اسلامی – نگاهی علمی، فرهنگی و فاقد تعصب است.

در کنار جابجایی کلیسای زور زور، جابجایی این گلدسته نیز گواه روشنی بر آن است که حفظ تاریخ و هویت فرهنگی، در ایران یک اصل است؛ اصلی که بر پایه‌ی پاسداشت گذشته برای ساختن آینده‌ای آگاهانه و محترمانه بنا شده است.

ایران؛ نگهبان میراث ادیان

آنچه اقدام ایران را متمایز می‌کند، رویکردی است که فراتر از تعلقات دینی عمل می‌کند. در کشوری که اکثریت آن مسلمان‌اند، ده‌ها کلیسای تاریخی از جمله زور زور، سنت استپانوس، قره‌کلیسا و ده‌ها بنای زرتشتی و یهودی ثبت ملی شده‌اند و برخی در فهرست جهانی یونسکو نیز قرار دارند. این توجه، نشانه‌ای است از سیاست احترام به اقوام، ادیان و میراث مشترک بشری.

در حالی‌که در برخی نقاط جهان، میراث مذهبی تنها تا زمانی ارزش دارد که متعلق به مذهب اکثریت باشد، در ایرانِ اسلامی، حفظ آثار ادیان دیگر نیز یک وظیفه‌ فرهنگی–ملی تلقی می‌شود. همین نگاه است که از ایران، الگویی برای گفت‌وگوی ادیان و همزیستی صلح‌آمیز ساخته است.

نتیجه‌گیری: گفت‌وگو به‌جای تقابل، حفاظت به‌جای فراموشی

دو کلیسا، دو سرنوشت متفاوت را روایت می‌کنند: یکی با جابجایی دقیق و علمی، حفظ و زنده ماند؛ و دیگری، در انتظار بازگشتی موقت با هر بار خشکسالی. کلیسای زور زور، نماد احترام ایران به ادیان و تاریخ مردمانی است که بخشی از این سرزمین بوده‌اند.

شاید اکنون، زمان آن رسیده که فراتر از مذهب، به میراث مشترک انسانی بیندیشیم و از ایران یاد بگیریم که چگونه می‌توان حافظ تاریخ همه بود؛ نه‌فقط تاریخ خود.