مقدمه: نقش گردشگری دسترس‌پذیر در ارتقای پیشرفت اجتماعی

در سوم دسامبر ۲۰۲۵، سازمان ملل متحد «روز جهانی معلولان» را با شعار «تقویت جوامع فراگیر معلولان در راستای ارتقای پیشرفت اجتماعی» (Fostering disability-inclusive societies for advancing social progress) گرامی خواهد داشت. این بزرگداشت جهانی مستقیماً بر شتاب ایجادشده در دومین اجلاس جهانی توسعه اجتماعی استوار است؛ اجلاسی که در تاریخ ۴ تا ۶ نوامبر ۲۰۲۵ در دوحه برگزار شد و طی آن رهبران جهان بار دیگر تعهد خود را به ساختن جهانی عادلانه، فراگیر و برابر تأیید کردند. «اعلامیۀ سیاسی دوحه» به جامعه جهانی یادآوری می‌کند که پیشبرد توسعه اجتماعی بدون مشارکت کامل و رهبری افراد دارای ناتوانی ممکن نیست. با این حال، در هر منطقه‌ای از جهان، این افراد همچنان با موانع پایدار روبه‌رو هستند؛ از جمله خطر بالاتر فقر، دسترسی محدود به کار شایسته و دستمزد کمتر، شکاف‌های نظام‌های حمایت اجتماعی—به‌ویژه برای شاغلان بخش غیررسمی—محدودیت‌هایی که خودمختاری و کرامت افراد را در نظام‌های مراقبتی کاهش می‌دهد، و دسترسی نابرابر به فناوری‌های کمکی و محیط‌های قابل‌دسترسی.

همزمان با آنکه کشورها تلاش می‌کنند روند ریشه‌کنی فقر، ایجاد اشتغال مولد و گسترش گنجایش اجتماعی را سرعت ببخشند، «شمول افراد دارای معلولیت» هم پیش‌شرط و هم محرک اصلی تغییر پایدار در این مسیر است. بزرگداشت روز جهانی افراد دارای ناتوانی در سوم دسامبر سال ۲۰۲۵ به‌صورت مجازی برگزار خواهد شد. این برنامه از ساعت ۱۰:۰۰ تا ۱۱:۳۰ پیش از ظهر (به وقت شرق آمریکا) در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک انجام می‌شود و نمایندگان کشورهای عضو، مسئولان سازمان ملل، فعالان حوزه ناتوانی و جوانان در آن شرکت خواهند کرد.

موضوع سال ۲۰۲۵ «تقویت جوامع فراگیرِ معلولان برای ارتقای پیشرفت اجتماعی» است. در تمام مناطق جهان، افراد دارای ناتوانی و خانواده‌های آنان با چالش‌هایی در دستیابی به اهداف توسعه اجتماعی روبه‌رو هستند؛ چالش‌هایی که اثر مستقیمی بر گردشگری دسترس‌پذیر (Accessible Tourism) و تجربه سفر افراد دارای معلولیت می‌گذارند.

چالش‌های جهانی افراد دارای معلولیت و اثر آن بر دسترس‌پذیری گردشگری

افراد دارای معلولیت بیشتر در معرض فقر قرار دارند. همچنان در اشتغال با تبعیض مواجه می‌شوند، دستمزدهای پایین‌تری دریافت می‌کنند و بیش از حد در بخش غیررسمی حضور دارند. نظام‌های حمایت اجتماعی پوشش یکنواخت و کافی ندارند و در نظر گرفتن هزینه‌های اضافی مرتبط با ناتوانی اغلب ناکافی است. تجربه بسیاری از افراد دارای معلولیت در نظام‌های مراقبتی و حمایتی همچنان با انکار کرامت، خودمختاری و اختیار آنان همراه است.

سه محور اصلی توسعه اجتماعی—ریشه‌کنی فقر، ترویج اشتغال کامل و مولد و کار شایسته برای همه، و ادغام اجتماعی—به هم وابسته و تقویت‌کننده یکدیگرند و برای تحقق هم‌زمان به محیطی توانمندساز نیاز دارند. گنجاندن افراد دارای معلولیت، چه به‌عنوان عامل تغییر و چه به‌عنوان بهره‌مند، امری ضروری است. بنابراین، آگاهی از این مطلب در تمامی ابعاد زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی یک ضرورت محسوب می‌شود. این نگاه همان چیزی است که در گردشگری افراد داری معلولیت و تلاش برای توسعه گردشگری دسترس پذیر نیز منعکس می‌شود.

موضوع روز جهانی افراد دارای معلولیت در سال ۲۰۲۵ بر تعهد دوباره رهبران جهان در دومین اجلاس جهانی توسعه اجتماعی استوار است؛ تعهدی برای ساختن جهانی عادلانه‌تر و پایدارتر، و درک این حقیقت که پیشرفت در توسعه اجتماعی بدون مشارکت تمامی بخش‌های جامعه امکان‌پذیر نیست.

پیوند شعار امسال با گردشگری دسترس‌پذیر: فراگیری به‌مثابۀ پیش‌شرط پیشرفت اجتماعی

شعار امسال سازمان ملل—«تقویت جوامع فراگیر معلولان در راستای ارتقای پیشرفت اجتماعی»—تنها یک پیام نمادین نیست؛ بلکه چارچوبی مفهومی برای بازاندیشی در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جهان معاصر است. این شعار تأکید می‌کند که هیچ جامعه‌ای بدون مشارکت مؤثر تمامی گروه‌ها، به‌ویژه افراد دارای معلولیت، نمی‌تواند مسیر توسعه پایدار و پیشرفت اجتماعی را طی کند. یکی از حوزه‌هایی که این مفهوم را به‌روشنی عینیت می‌بخشد، گردشگری دسترس‌پذیر است؛ حوزه‌ای که نقش آن در ارتقای کیفیت زندگی، عدالت اجتماعی و مشارکت اقتصادی روزبه‌روز برجسته‌تر می‌شود.

گردشگری، فراتر از یک فعالیت تفریحی، ابزاری برای تعامل اجتماعی، یادگیری فرهنگی، توان‌افزایی فردی و توسعه اقتصادی است. اما وقتی زیرساخت‌های شهری، حمل‌ونقل، خدمات گردشگری، اطلاعات سفر و اماکن تفریحی برای افراد دارای معلولیت مناسب‌سازی نشده باشند، آنان عملاً از حق تجربه سفر و مشارکت در جامعه محروم می‌مانند. این محرومیت، نه‌تنها نقض «حق گردشگری» است که در اسناد سازمان جهانی گردشگری UN TOURISM بر آن تأکید شده، بلکه شکافی عمیق میان افراد دارای معلولیت و دیگر شهروندان ایجاد می‌کند؛ شکافی که با فلسفه «جوامع فراگیر» ناسازگار است.

از این منظر، گردشگری دسترس‌پذیر بخشی اساسی از تحقق شعار امسال به شمار می‌آید. فراگیری در گردشگری به معنای طراحی خدمات و محیط‌هایی است که همه افراد—از جمله افراد دارای معلولیت، سالمندان، کودکان، و کسانی با نیازهای خاص—بتوانند بدون مانع در آن مشارکت کنند. هنگامی که سفر برای این گروه‌ها امکان‌پذیر می‌شود، جامعه به‌طور عملی گامی به سمت عدالت اجتماعی، احترام به تنوع انسانی و توان‌افزایی اقتصادی برمی‌دارد.

به‌علاوه، دسترس‌پذیری در صنعت گردشگری اثرات چندگانه‌ای بر پیشرفت اجتماعی دارد. این دسترس‌پذیری:

اشتغال فراگیر را تقویت می‌کند، زیرا افراد دارای معلولیت می‌توانند در حوزه گردشگری آموزش ببینند و وارد بازار کار شوند؛

سرمایه‌گذاری اقتصادی را افزایش می‌دهد، چون گردشگری قابل‌دسترسی یک بازار چندمیلیارددلاری است؛

روابط اجتماعی و فرهنگی را غنی‌تر می‌سازد، زیرا سفر بستری برای ارتباط میان افراد و فرهنگ‌هاست؛

و در نهایت کیفیت زندگی و مشارکت اجتماعی افراد دارای معلولیت را افزایش می‌دهد.

بنابراین، هر اقدام برای مناسب‌سازی حمل‌ونقل، هتل‌ها، بناهای تاریخی، فضاهای شهری، اطلاعات سفر و برنامه‌های گردشگری، به‌طور مستقیم در راستای تقویت جوامع فراگیر عمل می‌کند. جامعه‌ای که محیط گردشگری خود را برای همه قابل‌دسترسی می‌کند، در واقع الگویی برای سایر حوزه‌های اجتماعی فراهم می‌سازد—از آموزش و اشتغال گرفته تا سلامت و مشارکت مدنی.

ابعاد کلیدی گردشگری قابل‌دسترسی

۱.۳ میلیارد نفر در سراسر جهان با نوعی ناتوانی قابل‌توجه زندگی می‌کنند و ۸۰ درصد آن‌ها در کشورهای درحال‌توسعه و مقاصد نوظهور هستند. وقتی افراد دارای ناتوانی سفر می‌کنند، معمولاً دو تا سه نفر آن‌ها را همراهی می‌کنند. افزودن دسترسی‌پذیری به یک کسب‌وکار می‌تواند به معنای ایجاد منابع جدید درآمد و بهبود عملکرد اقتصادی باشد. این امر نشان می‌دهد بازار گردشگری معلولان تا چه اندازه برای کسب‌وکارهای گردشگری اهمیت دارد.

با وجود پیشرفت‌های سال‌های اخیر، تبعیض و دیگر موانع همچنان مانع از آن می‌شود که افراد دارای ناتوانی بتوانند سفر کنند یا در صنعت گردشگری مشغول به کار شوند. بسیاری از متقاضیان کار که ناتوانی دارند، گردشگری را یک مسیر شغلی مناسب نمی‌دانند؛ در نتیجه کسب‌وکارها منابع بزرگ استعدادهای انسانی و مشتریان بالقوه را از دست می‌دهند. این موضوع اهمیت آموزش راهنمایان گردشگری و مدیران برای درک نیازهای افراد دارای معلولیت را برجسته می‌کند.

گردهمایی ITB برلین ۲۰۲۵ و نگاه جهانی به گردشگری دسترس پذیر

سازمان جهانی گردشگری (UN TOURISM) و وزارت همکاری اقتصادی و توسعه آلمان در نمایشگاه ITB برلین ۲۰۲۵ گرد هم آمدند تا آگاهی درباره مزایای گسترده گردشگریِ دسترس پذیر را افزایش دهند. آن‌ها خواستار بخش گردشگری دسترس پذیر از طریق همکاری‌های بین‌المللی شدند—برای ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر، فراهم کردن امکان سفر برای افراد بیشتری و ساختن جوامع تاب‌آورتر.

گردشگریِ موردنظر آن‌ها گردشگری‌ای است که آگاهی از مزایای اجرای دسترسی‌پذیری را افزایش دهد؛ نه به‌عنوان فعالیتی خیریه، بلکه به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری بلندمدت. همچنین باید به نوآوری اجتماعی و دیجیتال بپردازد و از آن برای بهبود وضعیت مردم و جوامع استفاده کند؛ و در نهایت بتواند بازار چندمیلیارددلاری مصرف‌کنندگان و کارکنان دارای ناتوانی را بهتر پوشش دهد.

اصول اخلاق جهانی گردشگری و نقش ماده ۷ در حق گردشگری

در «کدهای جهانی اخلاق گردشگری» Global Code of Ethics for Tourism (GCET) که توسط سازمان جهانی گردشگری تدوین شده‌اند، مجموعه‌ای از اصول راهبردی برای هدایت رفتار دولت‌ها، فعالان صنعت گردشگری و گردشگران ارائه می‌شود. این کدها بر مفاهیمی چون احترام متقابل، پایداری، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و عدالت در بهره‌مندی از فرصت‌های گردشگری تأکید دارند. در میان این اصول، ماده ۷ با عنوان «حق گردشگری» جایگاهی ویژه دارد؛ زیرا مستقیماً به بُعد انسانی و عدالت‌محور این صنعت می‌پردازد و یادآور می‌شود که گردشگری یک «امتیاز» ویژه برای گروهی خاص نیست، بلکه یک حق جهانی و فراگیر است.

ماده ۷ بر چند نکته کلیدی تأکید می‌کند: نخست اینکه همه انسان‌ها—صرف‌نظر از وضعیت اقتصادی، اجتماعی یا جسمی—باید امکان بهره‌مندی از تجربه سفر و کشف جهان را داشته باشند. دوم اینکه حق گردشگری ریشه در حق بنیادین استراحت و فراغت دارد؛ حقی که در اسناد معتبر حقوق بشری از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است. سوم اینکه دولت‌ها موظف‌اند زیرساخت‌ها و سازوکارهایی را برای توسعه گردشگری اجتماعی، خانوادگی و گروهی فراهم کنند. و در نهایت، ماده ۷ صریحاً بر تشویق و تسهیل گردشگری برای افراد دارای معلولیت تأکید می‌کند—نکته‌ای که پیوند مستقیم آن با مفهوم «گردشگری دسترس‌پذیر» را برجسته می‌سازد.

در نگاه اخلاق جهانی گردشگری، دسترس‌پذیری برای افراد دارای معلولیت نه یک اقدام خیرخواهانه، بلکه یک الزام اخلاقی و حقوقی است. اگر گردشگری حق همگانی است، پس هر مانع فیزیکی، ارتباطی یا خدماتی که مانع مشارکت افراد دارای معلولیت شود، نقض مستقیم این حق تلقی می‌شود. از این منظر، دسترس‌پذیری باید در همه سطوح صنعت—از طراحی فضاهای شهری و اماکن گردشگری گرفته تا حمل‌ونقل، هتل‌ها، اطلاعات سفر و آموزش راهنمایان—جریان یابد.

ماده ۷ با یادآوری این اصل که گردشگری باید برای همه گروه‌های اجتماعی از جمله سالمندان، جوانان، خانواده‌ها و به‌ویژه افراد دارای معلولیت تسهیل شود، مسیر روشنی پیش پای سیاست‌گذاران می‌گذارد.