پرونده «مسجد ایرانی»؛ ۳۲ مسجد از ۱۴ استان در آستانه ثبت جهانی
مساجد ایران، قصه‌گویان خاموش تاریخ‌اند؛ از آجرهای ساده مسجد فهرج یزد تا شکوه بی‌پایان مسجد جامع اصفهان، هرکدام ردّی از ایمان، هنر و زندگی مردمان این سرزمین را در دل خود دارند. اکنون با پرونده «مسجد ایرانی»، ۳۲ مسجد منتخب از ۱۴ استان در آستانه ثبت جهانی قرار گرفته‌اند تا روایت هزار ساله معماری و فرهنگ ایران را در یونسکو جاودانه کنند.
مقدمه
ایران، که تاکنون ۲۸ اثر خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کرده، اکنون روی یکی از مهم‌ترین و بلندپروازانه‌ترین پرونده‌های خود تمرکز کرده است: «مسجد ایرانی». این پرونده به‌صورت زنجیره‌ای طراحی شده و قرار است مجموعه‌ای از مساجد شاخص ایران در دوره‌های مختلف تاریخی، به‌عنوان حلقه‌های به‌هم‌پیوسته یک روایت معماری و فرهنگی معرفی شوند. در این طرح، تغییرات و تحولات هنری، فنی و معنوی در معماری مسجد ایرانی، از نخستین نمونه‌های ساده تا شاهکارهای معماری دوره‌های میانی و متأخر، به‌طور جامع به نمایش گذاشته می‌شود.
اهمیت پرونده زنجیره‌ای «مسجد ایرانی»
پرونده «مسجد ایرانی» نه تنها به جنبه معماری می‌پردازد، بلکه بیانگر نقش اجتماعی و فرهنگی مسجد در حیات شهری ایران است. مساجد ایرانی، علاوه بر جایگاه عبادی، در طول تاریخ مرکز رویدادهای اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی بوده‌اند. انتخاب این عنوان برای ثبت جهانی، نشان‌دهنده ارزش چندوجهی این بناها و تأثیر آن‌ها بر تاریخ معماری اسلامی-ایرانی است. این طرح، به‌دلیل گستردگی موضوعی و اهمیت آثار منتخب، یکی از مهم‌ترین پروژه‌های نیم‌قرن اخیر در حوزه میراث جهانی ایران شناخته می‌شود.
از هزار مسجد تا ۳۲ اثر منتخب
در نخستین مرحله، بیش از یک‌هزار مسجد تاریخی ایران در دوره‌های مختلف از قرن دوم هجری تا عصر قاجار مورد بررسی دقیق قرار گرفتند. در نهایت، ۳۲ مسجد از ۱۴ استان کشور به‌عنوان فهرست موقت این پرونده انتخاب شدند. این فهرست همچنان انعطاف‌پذیر بوده و امکان تغییر، حذف یا اضافه‌شدن مساجد جدید در مراحل تکمیل پرونده وجود دارد. مساجد انتخاب‌شده در دو گروه اولویت‌بندی شده‌اند تا اقدامات مرمتی و مستندنگاری آن‌ها به‌طور منظم و هدفمند پیش برود.
چالش‌های فنی و اداری
تهیه پرونده‌ای در این ابعاد نیازمند مستندنگاری دقیق با بهره‌گیری از فناوری‌های روز است. اسکن لیزری سه‌بعدی، عکسبرداری هوایی و پژوهش‌های میدانی، از جمله الزامات این پروژه محسوب می‌شود. افزون بر این، در بسیاری از مساجد باید مستحدثات و تغییرات غیر اصولی برطرف شود تا بنای اصلی در بهترین وضعیت معرفی گردد. نبود اعتبار مالی کافی، کمبود نیروی متخصص و نیاز به هماهنگی گسترده میان استان‌ها، از مهم‌ترین چالش‌های اجرایی این پروژه هستند.
زمان‌بندی و مراحل تکمیل پرونده
اگرچه برنامه‌ریزی اولیه بر این اساس بوده که پرونده تا پایان سال ۱۴۰۳ جمع‌بندی شود، اما پیچیدگی کارهای میدانی و مطالعاتی ممکن است این زمان را یک تا دو سال به تعویق بیندازد. با توجه به تغییر قوانین یونسکو و لزوم طی مراحل دو مرحله‌ای برای نامزدی آثار، تسریع در تأمین بودجه و انجام عملیات میدانی ضروری است تا این پرونده در زمان مناسب ارائه شود.
جایگاه «مسجد ایرانی» در برنامه جهانی ایران
پس از ثبت جهانی «هگمتانه»، ایران برای ثبت آثار دیگری همچون «قلعه فلک‌الافلاک و دره خرم‌آباد» و پرونده‌هایی مانند «آسبادهای ایرانی»، «خانه‌های ایرانی» و «منظر فرهنگی ماسوله» تلاش می‌کند. با این حال، پرونده «مسجد ایرانی» به دلیل پوشش جغرافیایی وسیع، دوره تاریخی طولانی و اهمیت فرهنگی و مذهبی، در صدر اولویت‌ها قرار دارد و می‌تواند به یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای ثبت جهانی ایران تبدیل شود.
قدیمی‌ترین مساجد ایران و شکوه معماری اسلامی
هنر معماری اسلامی در ایران را می‌توان در بناهای تاریخی مساجد کهن این سرزمین به‌وضوح مشاهده کرد. این مساجد با قدمتی طولانی، از صدر اسلام تاکنون نه تنها محل عبادت جمعی بوده‌اند، بلکه به‌عنوان مراکز فرهنگی و اجتماعی نیز نقش مهمی ایفا کرده‌اند. در این مطلب، با ده نمونه از قدیمی‌ترین مساجد ایران آشنا می‌شویم و همچنین به تفاوت‌های معماری این مساجد با نمونه‌های مدرن امروزی می‌پردازیم.
نخستین مسجد ایران در کجا ساخته شد؟
در مورد مکان و تاریخ نخستین مسجد ایران، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد. گروهی بر این باورند که قدیمی‌ترین مسجد ایران در نیمه نخست قرن هجری و هم‌زمان با خلافت عمر ساخته شد که امروزه در روستای فهرج یزد قرار دارد. برخی دیگر معتقدند اولین مسجد ایران در شهر دامغان و با تغییر کاربری آتشکده‌ای ساسانی بنا شده است. همچنین مسجد جامع دزک سراوان در استان سیستان و بلوچستان، از نظر برخی باستان‌شناسان هم‌دوره مسجد فهرج بوده و از کهن‌ترین مساجد کشور به شمار می‌رود. مسجد تاریخانه دامغان امروزه بیشتر کاربرد گردشگری دارد، اما در مسجد فهرج همچنان نماز برپا می‌شود.
ده مسجد تاریخی ایران
ایران سرشار از مساجد باشکوهی است که بخشی از تاریخ معماری اسلامی را در خود جای داده‌اند. مهم‌ترین نمونه‌های قدیمی عبارتند از:
مسجد جامع فهرج یزد
مسجد تاریخانه دامغان
مسجد جامع دزک سراوان
مسجد جامع عتیق شیراز
مسجد کبیر قزوین
مسجد جامع عتیق اصفهان
مسجد جامع کاشان
مسجد جامع ارومیه
مسجد جامع تبریز
مسجد جمعه بوشهر
1. مسجد جامع فهرج یزد
این مسجد با قدمتی بیش از ۱۴۰۰ سال، قدیمی‌ترین مسجد ایران و تنها مسجد باقی‌مانده از قرن اول هجری است. معماری آن با استفاده از خشت و گل انجام شده و هیچ اثری از کاشی‌کاری یا گنبد در آن دیده نمی‌شود. مسجد فهرج که در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی یزد واقع است، در سال ۱۳۴۹ با شماره ۹۰۶ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
2. مسجد تاریخانه دامغان
این مسجد به قرن دوم هجری بازمی‌گردد و پیش از اسلام، محل یک آتشکده بوده است. ستون‌های قطور و سبک معماری آن، یادآور ساخت‌وسازهای دوره ساسانی است. مسجد تاریخانه که به «چهل ستون» هم معروف است، در سال ۱۳۱۰ با شماره ۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت گردید.
3. مسجد جامع دزک سراوان
مسجد دزک سراوان که از اوایل اسلام باقی مانده، به‌عنوان تنها مسجد منطقه تا اوایل قرن چهاردهم خورشیدی شناخته می‌شد. این بنا با الهام از نقشه مسجد فهرج و تاریخانه ساخته شده و در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۱۲ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
4. مسجد جامع عتیق شیراز
این مسجد که با نام «مسجد جمعه» نیز شناخته می‌شود، در سال ۷۵۲ هجری قمری به دستور شاه ابواسحاق اینجو ساخته شد. مسجد جامع عتیق علاوه بر نقش مذهبی، جایگاه سیاسی و اجتماعی مهمی در شیراز داشته و در نزدیکی حرم شاهچراغ واقع شده است.
5. مسجد کبیر قزوین
این مسجد یکی از نخستین نمونه‌های معماری چهارایوانی ایران به شمار می‌رود. معماری آن متأثر از دوره‌های سلجوقی و صفوی است. مسجد کبیر قزوین در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد و به دلیل وسعت و قدمت، از مهم‌ترین مساجد جامع کشور محسوب می‌شود.
سایر مساجد کهن
مسجد جامع عتیق اصفهان، مسجد جامع کاشان، مسجد جامع ارومیه، مسجد جامع تبریز و مسجد جمعه بوشهر نیز از جمله مساجد تاریخی و قدیمی ایران هستند که هر یک معماری منحصربه‌فرد و پیشینه‌ای ارزشمند دارند.
تفاوت مساجد قدیمی با مساجد مدرن
معماری سنتی مساجد ایران، شامل عناصر شاخصی همچون گنبد، ایوان‌های چهارگانه، حیاط مرکزی و حوض بوده است. در مقابل، بسیاری از مساجد مدرن این ویژگی‌ها را ندارند و طراحی آن‌ها ساده‌تر و کاربردی‌تر شده است. تغییر مکان وضوخانه‌ها به زیرزمین، حذف الگوی چهارایوانی و کاهش تزئینات سنتی، از جمله تغییرات معماری مساجد جدید به‌شمار می‌رود.
مسجد گوهرشاد مشهد
مسجد گوهرشاد از شاهکارهای معماری دوره تیموری است و به‌عنوان قدیمی‌ترین مسجد بزرگ مشهد شناخته می‌شود. این مسجد که در جنوب حرم امام رضا (ع) قرار دارد، با ایوان‌های بلند و صحن وسیع، یکی از زیباترین بناهای مذهبی کشور به حساب می‌آید و هر ساله میزبان هزاران زائر است.
جمع‌بندی
پرونده «مسجد ایرانی» نماینده‌ای از میراث ارزشمند معماری اسلامی و ایرانی است که با نگاهی جامع به سیر تحول مساجد، قصد دارد چهره‌ای کامل و مستند از این بناهای تاریخی در سطح جهانی ارائه دهد.
۵ نکته کلیدی
«مسجد ایرانی» یک پرونده زنجیره‌ای ملی است که شامل ۳۲ مسجد تاریخی از ۱۴ استان کشور می‌شود.
بیش از یک‌هزار مسجد مورد بررسی قرار گرفته و از میان آن‌ها، بهترین نمونه‌ها برای ثبت جهانی انتخاب شده‌اند.
مستندسازی پیشرفته، اسکن لیزری، رفع مستحدثات و مرمت، از مراحل کلیدی تکمیل این پرونده است.
به دلیل گستردگی کار میدانی و نیاز به بودجه کافی، زمان دقیق ارائه پرونده به یونسکو مشخص نیست.
این پرونده یکی از مهم‌ترین پروژه‌های فرهنگی ایران و نماینده هویت معماری-دینی کشور در عرصه جهانی است.
پرسش های متداول
۱) چرا این پرونده زنجیره‌ای است؟
زیرا هدف، ارائه روایت کاملی از تحولات معماری مسجد در ایران از آغاز اسلام تا دوره‌های متأخر است و این هدف تنها با معرفی مجموعه‌ای از مساجد شاخص محقق می‌شود.
۲) چه تعداد مسجد در این پرونده وجود دارد؟
۳۲ مسجد از ۱۴ استان کشور در فهرست موقت انتخاب شده‌اند، پس از بررسی بیش از هزار مسجد تاریخی.
۳) چالش اصلی تهیه پرونده چیست؟
مستندسازی فنی و مرمت بناها، رفع تغییرات غیر اصولی و کمبود اعتبار مالی از مهم‌ترین چالش‌ها هستند.
۴) آیا امکان تغییر در فهرست ۳۲ مسجد وجود دارد؟
بله، با توجه به بررسی‌های میدانی و نیاز به انتخاب نمونه‌های شاخص، فهرست می‌تواند دچار تغییر شود.
۵) این پروژه چه اهمیتی دارد؟
این پرونده علاوه بر معرفی میراث معماری ایران، هویت فرهنگی و دینی کشور را در سطح جهانی تقویت می‌کند و جایگاهی ویژه در برنامه‌های ثبت جهانی ایران دارد.
