نویسنده: دکتر رضا نوری‌شادمهانی
ناشر: انتشارات مهکامه
چاپ نهم، ۱۴۰۱ ‌ 432 صفحه ‌ شابک: 9786007127070

کتاب «معماری ایران و جهان در سپهر فرهنگ ایران» اثری است علمی، تأمل‌برانگیز و میان‌رشته‌ای که با رویکردی انسان‌شناسانه و فرهنگ‌مدار به بررسی سیر تاریخی معماری ایران پرداخته و در پایان، تأثیر آن را بر معماری تمدن‌های دیگر نیز نشان می‌دهد. این کتاب در قالب ۱۳ فصل، ضمن بهره‌گیری از منابع تاریخی، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، زبان‌شناسی و هنرهای اسلامی، معماری ایرانی را نه تنها از منظر فنی و شکلی، بلکه به‌مثابه بازتابی از جهان‌بینی، فرهنگ و معناهای زیست‌انسانی تحلیل می‌کند.

نویسنده، دکتر رضا نوری‌شادمهانی، از استادان برجسته دانشگاه کاشان در حوزه باستان‌شناسی و معماری سنتی است که در این اثر با زبانی روشمند و در عین حال شیوا، کوشیده است تا نه فقط تاریخ تحولات معماری ایران، بلکه نسبت آن با زیست‌جهان مردم، اسطوره‌ها، دین، هنر، و جغرافیا را نیز تبیین نماید. وی در تدوین این اثر، از روش‌های تطبیقی، تحلیل نمادشناختی و خوانش تاریخی-فرهنگی بهره برده و کوشیده است تا یک روایت جامع از معماری ایرانی از دوران نوسنگی تا پایان عصر قاجار را ارائه دهد.

ساختار محتوایی و فصل‌به‌فصل کتاب

عبارتند از:

فصل اول: از آسمان اسطوره تا زمین تاریخ

این فصل به بررسی ریشه‌های اسطوره‌ای معماری ایران می‌پردازد. نویسنده با تحلیل شهرهای باستانی مانند اورارتو، مانا، ماد و هخامنش، تداوم نگرش کیهانی و آیینی را در شکل‌گیری ساختار فضایی معماری ایرانی تبیین می‌کند. در این میان، مفهوم مقدس مکان و نسبت آن با اسطوره و دین، نقشی اساسی در فهم معماری اولیه ایران دارد.

فصل دوم: رو به سوی آسمان

در این بخش، نویسنده به سیر تحول معماری اماکن مذهبی در ایران می‌پردازد؛ از معابد مهر و آتشکده‌های زرتشتی گرفته تا مساجد شاخصی مانند مسجد جامع ورامین و گوهرشاد. تمرکز بر تأثیر جهان‌بینی توحیدی و اسلوب‌های معماری اسلامی در فضاسازی، از نکات برجسته این فصل است.

فصل سوم: در جستجوی جاودانگی

اینجا آرامگاه‌ها به‌عنوان نمادهایی از عبور انسان به حیات اخروی بررسی می‌شوند. نویسنده به بررسی سبک‌شناسی معماری گنبدی در آرامگاه‌های دوره اسلامی به‌ویژه آرامگاه امیران سامانی می‌پردازد و ارتباط میان باورهای مذهبی، زیبایی‌شناسی و ساختار معماری را تحلیل می‌نماید.

فصل چهارم: حال در خانقاه و قال در مدرسه

این فصل به معماری مدارس دینی، خانقاه‌ها، رباط‌ها و کتابخانه‌ها اختصاص دارد. بناهایی که نه تنها کانون‌های علمی و معنوی، بلکه مراکز اجتماع‌سازی و ترویج هویت دینی-فرهنگی محسوب می‌شوند. تمرکز بر ترکیب فضاهای آموزشی، معنوی و خدماتی، وجه تمایز این فصل است.

فصل پنجم: شاخه‌ی تر در بهار جان

در این بخش باغ ایرانی همچون چهل‌ستون و باغ شاهزاده ماهان، به‌مثابه تجلی رابطه انسان و طبیعت بررسی می‌شود. تقارن هندسی، نقش آب، و حضور رمزآلود گیاهان، باغ ایرانی را از صرف یک فضای سبز، به اثری هنری-معنوی تبدیل می‌کند که در آن آرامش، زیبایی و معنویت درهم‌تنیده‌اند.

فصل ششم: در پیچاپیچ راسته‌های زندگی

بازارهای سنتی ایران، از جمله بازار تبریز، به‌عنوان قلب اقتصادی و اجتماعی شهرهای ایرانی تحلیل شده‌اند. ساختارهای معماری بازار شامل تیمچه، چهار سوق، حجره‌ها و گذرگاه‌ها، با تحلیل اقلیمی، اجتماعی و زیبایی‌شناسانه ارائه شده‌اند.

فصل هفتم: در امتداد روز تا سکوت شب

در این فصل کاروان‌سراها به‌عنوان ساختارهایی میان راهی برای استراحت، دادوستد و تعامل فرهنگی تحلیل می‌شوند. نویسنده با تحلیل عملکرد شبانه‌روزی این بناها، آنها را حلقه‌های پیوند میان مناطق گوناگون و فرهنگ‌های متنوع معرفی می‌کند.

فصل هشتم: در پناه بلندای دیوارها

نویسنده به معرفی قلعه‌ها و دژهایی چون قلعه دختر فیروزآباد و قلعه الموت می‌پردازد. این بناها نمادهایی از نظم سیاسی، دفاع شهری و ساختارهای قدرت محسوب می‌شوند که در عین حال، جلوه‌ای از خلاقیت معماری در شرایط دشوار جغرافیایی نیز به شمار می‌آیند.

فصل نهم: خنکای آب بر شعله‌های آتش

در این فصل، به تحلیل ساختار، کاربرد و مفهوم اجتماعی حمام‌های سنتی ایرانی مانند حمام گنجعلی‌خان پرداخته شده است. معماری حمام، با ترکیب هنرمندانه نور، رطوبت، دما و فضای تعامل انسانی، واجد معنایی فراتر از عملکرد بهداشتی صرف معرفی می‌شود.

فصل دهم: رسیدن به آن سوی فاصله‌ها

پل‌ها، به‌ویژه پل شهرستان و دزفول، به‌عنوان نمادهای پیوند، اتصال و گذر بررسی می‌شوند. نویسنده، این سازه‌ها را نه تنها از منظر فنی، بلکه به عنوان عناصر فرهنگی و نمادین در تاریخ شهرسازی ایران تحلیل کرده است.

فصل یازدهم: قلبی باز به سوی آسمان

این فصل به معماری مسکن سنتی در مناطق کویری اختصاص دارد. استفاده از بادگیر، ایوان، حیاط مرکزی و سازوکارهای اقلیمی، نشان‌دهنده توازن میان دانش بومی، زیبایی‌شناسی و زیست‌پذیری در طراحی مسکن ایرانی است.

فصل دوازدهم: دوستی با طبیعت

در این بخش، تأسیسات آبی مانند آب‌انبارها، آسیاب‌ها و کبوترخانه‌ها به‌عنوان نمادهایی از مدیریت خردمندانه منابع طبیعی بررسی می‌شوند. نویسنده، این سازه‌ها را جلوه‌ای از تعادل انسان با طبیعت و محصول خرد زیست‌بومی جامعه ایرانی می‌داند.

فصل سیزدهم: معماری جهان در سپهر فرهنگ ایران

این فصل نهایی، به بررسی تأثیر معماری ایرانی بر تمدن‌های دیگر در مصر، یونان، اسپانیا، ترکیه و هند اختصاص دارد. انتقال مفاهیمی چون گنبد، مقرنس، طاق جناغی و تزئینات هندسی به معماری جهانی، نشانی از نفوذ فرهنگی ایران در سپهر جهانی معماری است.

جمع‌بندی

کتاب معماری ایران و جهان در سپهر فرهنگ ایران اثری است علمی، عمیق و زیباشناختی که توانسته است معماری را فراتر از یک فن، به‌عنوان زبان فرهنگ و تمدن ایرانی به تصویر بکشد. این اثر به‌دلیل شیوایی قلم، گستردگی تحلیل و انسجام نظری، به‌عنوان یکی از منابع مهم در حوزه معماری، فرهنگ ایرانی، هنر اسلامی و مطالعات میان‌رشته‌ای جایگاه ویژه‌ای دارد و می‌تواند راهنمایی ارزشمند برای پژوهشگران، معماران، راهنمایان فرهنگی و دانشجویان معماری و گردشگری باشد.