مقدمه بر خرمهره

از گذشته تا به امروز مهره‌ها یکی از همراهان انسان بوده‌اند، که در مکان‌های مختلف و در برهه‌های زمانی از جنس‌های متنوعی ساخته شده‌اند و با توجه به دلیل ساخت، کاربردهای خاص خود را داشته‌اند. صدف، سنگ، چوب، دندان حیوانات و…. هر کدام در اشکال مهره قدمتی به درازای تاریخ دارند.

مهره‌هایی با کاربرد تجاری و یا تزیینی، اقتصادی و یا نشانه، میراث گذشتگان ماست و حفظ و نگهداری این هنر از جمله وظایفی است که ضمن معرفی آن بر عهده نسل حاضر می باشد.

صنعت خرمهره‌سازی برای اولین بار در ایران به وجود آمده و سپس توسط یک شاهزاده خانم ایرانی، روش ساخت خرمهره به عنوان هدیه به مصر برده شده است. ولی در بیشتر جاهای دنیا خرمهره سازی با نام خر مهره قم شناخته شده است و در بسیاری از کشورهای اروپایی به خصوص در آلمان این هنر را با نام قم تکنیک می‏شناسند.

در حال حاضر این صنعت در خاندان محترم «سعادتمند» منحصر می‌باشد. پس از درگذشت سید محمد سعادتمند، فرزندش سید ابوالقاسم راه پدر را ادامه داد اما این چهره ماندگار و هنرمند پیشکسوت صنایع‌دستی استان قم در ۲۶ شهریور ۱۴۰۰ از دنیا رفت و امروز فرزندش سید سعید سعادتمند راه پدران هنرمند خود را ادامه می دهد.

دهم ژوئن، روز جهانی صنایع دستی، بهانه ای شد تا به سراغ آقای سعید سعادتمند در کارگاه شان واقع در ابتدای جاده کوه سفید قم برویم و از آخرین وضعیت هنر خرمهره سازی، این میراث معنوی ملی‌مان باخبر شویم.

پیوند خرمهره‌سازی و گردشگری

آوای فطرت و معنویت: بعنوان سوال اول سابقه‌ای از حضور گردشگران در این کارگاه بفرمایید و در حال حاضر چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهید؟

سعادتمند: مرحوم پدرم از پنج سال پیش به صورت برنامه‌ریزی شده، اقدام به راه‌اندازی گردشگری در این کارگاه کرد و من با توجه به تجربیات داخل و خارج از کشور با ایشان همکاری کردم تا اینکه با پدیده کرونا مواجه شدیم. از ۵ ماه پیش و با بهبود وضعیت کرونایی، برخی از علاقمندان و گردشگران بصورت ارگانیک بدون اینکه تبلیغی صورت بگیرد، به کارگاه مراجعه می‌کنند. برای دوره بعد از کرونا امکانات جدیدی به کارگاه اضافه شده است و کلیپ های متنوعی برای کودکان تهیه کردیم.

هدف ما از راه اندازی کارگاه‌ها این بود که مراجعه کننده در ساعات حضور خود، حس لذت بردن از لحظه را تجربه کند؛ دو ساعت فارغ از هیاهو و مشاغل زندگی به هنر بپردازد و احساس خوبی داشته باشد و با رصد بازخوردها در شبکه‌های اجتماعی خوشبختانه به این هدف نائل شدیم.

کارگاه ویژه کودکان

اما کارگاه صنایع دستی سعادتمند برای کودکان برنامه ویژه‌ای دارد. ما قصد داشتیم هر وقت کودکان کلمه سرامیک را می‌شنوند از گذشته و آینده آن اطلاع داشته باشند. در کارگاه دانش آموزی از تاریخ تمدن بشر و انسان های نخستین و ابزارهای اولیه سخن می‌گوییم و سپس تاریخچه سرامیک و خرمهره را تشریح می کنیم. ما صنعت خرمهره و سرامیک سازی را بهانه ای برای شناخت تمدن بشری کردیم. به کودکان می‌گوییم که چگونه می شود که رنگ، در میان جوامع بشری جایگاه فرهنگی پیدا می کند و انسان چگونه به فرمول این مواد دست یافت و آن را خلق کرد.

خرمهره چیست؟

آوای فطرت و معنویت: اساسا بفرمایید خرمهره چیست و چه کارآیی‌هایی دارد؟

سعادتمند: هفت هزار سال پیش کسانی که شغلشان مس بود، با تهیه سوخت کوره مس را گداخته می کردند و با آن سلاح و ظروف می ساختند و یکی از مهمترین اماکن این صنعت بشری، قم و اطراف آن بود. در گذشته های دور، مس خام و یا ذوب شده از همین مسیر به مصر می رفت. گفته می‌شود یک روز که کوره ذوب مسی را که باز می‌کنند می‌بینند که دیواره داخلی آن رنگ فیروزه‌ای بخود گرفته است که رنگ منحصر به فردی است و نظیر آن در طبیعت وجود ندارد. بعدها متوجه می‌شوند که این لعاب در اثر واکنش دیواره کوره که از سنگهای کف رودخانه ساخته می‌شده و از جنس سیلیس بوده و سوخت کوره، که علف اشنان بوده، و مس در آن دمای بالا، بوجود آمده است. اگر در اینترنت این روش از لعاب سازی را جستجو کنید به واژه قم تکنیک Qom Technique می‌رسید و از آن به عنوان بالاترین تکنیکی که بشر به کار برده است، یاد می‌شود. این تکنیک اثر چشمگیری در لعاب گیری داشته است.

احتمال داده می شود که این لعاب در ابتدای کار به عنوان یک کالای ارزشمند معامله می شده ولی کم کم رواج می یابد و به وفور در جامعه دیده شده و الان هم به عنوان میراث معنوی ایران ثبت شده است.

انحصار خرمهره‌سازی در قم

آوای فطرت و معنویت: آیا صنعت خرمهره سازی در قم منحصر شده است؟

سعادتمند: انحصار خرمهره در قم است ولی پژوهش درباره آن در مراکز علمی جهان در حال انجام است. دانشگاه کسل آلمان و یو سی ال لندن تحقیقات بزرگی بر روی این تکنیک انجام داده اند. ولی خرمهره به این شکلی که می‌بینید فقط در قم و در اختیار خانواده ماست.

مشتری‌های خرمهره

آوای فطرت و معنویت: محصولات خود را چگونه برای فروش عرضه می کنید و آیا مشتری خارجی هم دارید؟

سعادتمند: بخشی از فروش ما بصورت مستقیم از گردشگران و مشتری هاست و بخشی بصورت آنلاین و همچنین مغازه داران در سایر شهرستانهاست. این محصول برای کشورهای ترکیه و افغانستان و عراق نیز جذاب است و در اروپا و ژاپن هم مشتری هایی دارد.

علت نامگذاری خرمهره

آوای فطرت و معنویت: وجه تسمیه خرمهره چیست؟ چرا به این شیء فیروزه ای، خرمهره می گویند.

سعادتمند: خرمهره یعنی مهره بزرگان و زمانی به عنوان شیء ارزشمند فروخته می شود. ولی در جاهایی از ایران از خرمهره برای جلوگیری از چشم زخم بر گردن احشام استفاده می‌کردند. برخی دیگر می‌گویند بخاطر توانمندی بزرگ این مهره برای دور کردن چشم بد به آن خرمهره می‌گویند.

ردپای خرمهره در شعر و ادب پارسی

آوای فطرت و معنویت: آیا خرمهره ردپایی در ادبیات و اشعار ما دارد؟

سعادتمند: خرمهره به وفور در ادبیات ما به کار رفته است. به عنوان مثال در ابیاتی به عنوان ابزاری برای داد و ستد از آن یاد شده است:

آن نهان در جیب خود خرمهره داشت

این فلوسی چند اندر کیسه داشت

وانکه را خرمهر بودی با فلوس

هم بدست افتاده مقدار سبوس

نشاط اصفهانی (۱۲۴۱ هـ ق)

اگر خرمهره را بدرود کردم

چو عیسی آن من شد سود کردم

جامی (۸۱۸ هـ ق)

دو بیت اول برگزیده از شعری از نشاط اصفهانی می باشند که در قالب داستان چند تن که جهت خرید به بازار رفته اند بیان می شود و در آن خرمهره همانند فلوس در نقش ابزار معاملاتی ظاهر شده است. بیت سوم نیت از سروده های جامی استخراج شده است که داستان خریدن حضرت یوسف علیه السلام توسط زلیخا را روایت می کند و در آن نیز واژه خرمهره مجددا به معنای پول آورده شده است.

صنعت خرمهره؛ میراث ناملموس ملی

خرمهره به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در سال ۱۳۸۶ ثبت شده است. در دنیا خرمهره را نمی شناختند تا اینکه در سال ۱۹۳۰ م یک ایران شناس آلمانی کتابی درباره صنایع دستی ایران می نویسد و یک پاراگراف را به خرمهره اختصاص می دهد. وی سی سال بعد با دخترش به ایران برمی گردد و دخترش که سرامیست بوده پس از کسب اطلاعات مقاله ای درباره خرمهره می نویسد و خاطرنشان می‌کند که این روش خود لعاب گیرندگی در خانواده سعادتمند است و نامش را قم تکنیک می گذراند. از این به بعد عنوان خرمهره و قم تکنیک در کنار هم قرار می‌گیرند.

مؤسسه آوای فطرت و معنویت: از اینکه وقت شریفتان را در اختیار ما قرار دادید متشکریم.

علاقمندان به بازدید و یا شرکت از کارگاه‌های عملی صنایع دستی سعادتمند می‌توانند با تماس با شماره تلفن: ۰۹۱۲۷۵۰۶۷۷۴ تماس بگیرند و به کارگاه به نشانی قم، میدان ۷۲ تن، کیلومتر ۲ بلوار کوه سفید مراجعه فرمایند.

در ضمن برای اطلاع از فعالیت‌ها و محصولات در فضای مجازی سایت http://sdmcrafts.com مراجعه و صفحه آنان در اینستاگرام با عنوان saadatmandcrafts را دنبال کنند.