شعار روز جهانی گردشگری ۲۰۲۵ «گردشگری و تحول پایدار» است؛ شعاری که نشان می‌دهد آینده این صنعت در پیوند میان نوآوری و پایداری رقم می‌خورد. زوراب پولولیکاشویلی، دبیرکل سازمان جهانی گردشگری، در پیام خود به مناسبت این روز تأکید کرد که باید فراتر از اعداد و نمودارها نگاه کنیم و اثر واقعی گردشگری بر جوامع و محیط‌زیست را بسنجیم. تحول پایدار تنها زمانی ممکن است که ایده‌های تازه پذیرفته شوند، صداهای جدید شنیده شوند و سرمایه‌گذاری‌ها بر پایه ارزش‌ها و آموزش نسل جوان شکل گیرد.
مقدمه
شعار روز جهانی گردشگری ۲۰۲۵ «گردشگری و تحول پایدار» انتخابی هوشمندانه و در عین حال تأمل‌برانگیز است. چراکه «تحول» معمولاً به معنای دگرگونی و عبور از وضعیت موجود است و «پایداری» بر حفظ و تداوم تأکید دارد؛ در ظاهر، این دو قابل جمع نیستند. در ذات تحول، مفهوم عدم پایداری نهفته است. اما شاید بتوان این شعار را چنین تفسیر کرد که گردشگری باید به‌گونه‌ای طراحی شود که در عین پایداری، نوآور و متحول باقی بماند؛ یعنی تغییرات خلاقانه و مستمر، در چارچوب اصول زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی پایدار.
پیام دبیرکل سازمان جهانی گردشگری در روز جهانی گردشگری ۲۰۲۵
زوراب پولولیکاشویلی، دبیرکل سازمان جهانی گردشگری، در پیام ویدیویی خود به مناسبت روز جهانی گردشگری ۲۰۲۵، بر نقش تحول‌آفرین گردشگری در جهان امروز تأکید کرد. او گفت: «در این روز جهانی، ما قدرت منحصربه‌فرد گردشگری را برای ایجاد تغییر مثبت در همه سطوح به رسمیت می‌شناسیم. امروز بیش از هر زمان دیگری لازم است دوباره بیندیشیم که گردشگری چه معنایی دارد و چه دستاوردهایی می‌تواند داشته باشد. ما باید فراتر از اعداد و ارقام نگاه کنیم و تأثیر گردشگری بر جوامع و سیاره‌مان را در نظر بگیریم.»
پولولیکاشویلی خاطرنشان کرد که تحول پایدار در گردشگری تنها در صورتی ممکن است که ایده‌های تازه پذیرفته شوند و صداهای جدید شنیده شود. به گفته او: «این امر نیازمند بازنگری در شیوه‌های کسب‌وکار، سرمایه‌گذاری بر پایه ارزش‌ها به جای صرفاً سود، توجه به نوآوری و کارآفرینی و همچنین سرمایه‌گذاری در آموزش، مهارت‌آموزی و استعدادهای جوان است.»
وی با بیان اینکه تغییرات امروز باید پایدار و ماندگار برای نسل‌های آینده باشد، افزود:
«در این روز جهانی، ما توانایی گردشگری را در ایجاد رشد اقتصادی و فراهم کردن فرصت برای همه جشن می‌گیریم؛ و در عین حال مسئولیت خود را به یاد داریم که این رشد و تغییر باید هم فراگیر و هم پایدار باشد.»
در پایان، دبیرکل سازمان جهانی گردشگری ضمن تبریک روز جهانی گردشگری ۲۰۲۵، از همه فعالان این حوزه خواست با همگرایی و نوآوری، آینده‌ای روشن‌تر برای گردشگری جهانی رقم بزنند.
ابعاد سه‌گانه گردشگری پایدار
بر اساس تعریف سازمان ملل، گردشگری پایدار یعنی برقراری توازن میان سه بُعد:
زیست‌محیطی: بهره‌برداری بهینه از منابع طبیعی، حفاظت از تنوع زیستی و فرایندهای اکولوژیک.
اقتصادی: تضمین منافع پایدار و عادلانه برای همه ذی‌نفعان، اشتغال‌زایی و کاهش فقر.
اجتماعی ـ فرهنگی: حفظ اصالت جوامع میزبان، احترام به فرهنگ و ارزش‌های آنان و ایجاد تفاهم میان‌فرهنگی.
این اصول به ما می‌گویند که تحول پایدار تنها وقتی ممکن است که میان نوآوری و پایداری تعادل برقرار شود.
تحول پایدار؛ فراتر از رشد کمی
گردشگری در جهان همواره به‌عنوان موتور رشد اقتصادی شناخته شده است؛ اما پیام روز جهانی ۲۰۲۵ تأکید دارد که رشد صرف کافی نیست. تحقق اثرات مثبت اجتماعی و فرهنگی، مستلزم حکمرانی خوب، برنامه‌ریزی راهبردی، پایش مستمر و تعیین اولویت‌های روشن است.
تحول پایدار یعنی:
توسعه زیرساخت‌ها بدون آسیب به محیط‌زیست،
نوآوری در تجربه سفر بدون حذف فرهنگ محلی،
و رشد اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی.
گردشگری دینی؛ پایدارترین سنخ گردشگری
یکی از شاخه‌هایی که بیش از هر نوع دیگر با مفهوم پایداری پیوند خورده، گردشگری دینی است. این گونه از گردشگری مجموعه‌ای از سفرها را دربرمی‌گیرد که با انگیزه‌های فرهنگی، معنوی یا مذهبی انجام می‌شوند. گردشگری دینی تنها به زیارت و انجام مناسک عبادی محدود نمی‌شود؛ بلکه بازدید از اماکن مقدس، میراث فرهنگی ـ مذهبی، آشنایی با تاریخ ادیان و حتی تعاملات آموزشی و فرهنگی در بستر دین را نیز شامل می‌شود.
اگرچه در اوایل قرن بیستم نوعی تقابل میان دین و گردشگری به وجود آمد و برخی رهبران مذهبی سفرهای تفریحی را تهدیدی برای ارزش‌های معنوی می‌دانستند، اما این نگاه به تدریج تغییر کرد. نظریه‌پردازانی مانند «اسمیث» تفاوت بنیادینی میان «گردشگر» و «زائر» قائل می‌شدند: گردشگر برای لذت و تجربه سفر می‌کند، در حالی که زائر نیت عبادی و دینی دارد. با این حال، امروز این دو مسیر به هم نزدیک شده‌اند و تجربه نشان داده است که گردشگری دینی می‌تواند همزمان هم به غنای معنوی افراد کمک کند و هم به توسعه پایدار جوامع میزبان.
سازمان جهانی گردشگری نیز در سال ۲۰۱۷ با برگزاری کنفرانسی تحت عنوان «گردشگری دینی، پایدارترین سنخ گردشگری» نقش مثبت دین در ارتقای گردشگری پایدار را مورد تأکید قرار داد.
نمونه‌ای عینی: راه‌پیمایی زیارتی کامینو د سانتیاگو
یکی از مشهورترین نمونه‌های گردشگری دینی در جهان، راه‌پیمایی زیارتی کامینو د سانتیاگو در اسپانیا است. در این مسیر که به مقبره سنت جیمز در کلیسای شهر سانتیاگو د کومپوستلا ختم می‌شود، زائران از سراسر اروپا به سفر می‌آیند. این راه‌پیمایی تنها یک آیین مذهبی نیست، بلکه فرصتی برای تفکر، کشف درونی و تجربه جمعی است.
سالانه بیش از ۳۰۰ هزار نفر کفش‌های خود را به پا کرده و در این مسیر گام می‌گذارند. شبکه‌ای از ۳۰ تا ۴۰ مسیر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری با طول‌های مختلف، زائران را به مقصد نهایی هدایت می‌کند. برخی از این مسیرها بیش از ۲۰۰ کیلومتر طول دارند و در طول راه، مکان‌هایی چون کوه بخشایش الهام‌بخش روح و جان مسافران است.
کامینو د سانتیاگو به‌خوبی نشان می‌دهد که گردشگری دینی می‌تواند هم تجربه‌ای معنوی باشد و هم در خدمت پایداری محیط‌زیستی و اجتماعی قرار گیرد؛ زیرا جوامع محلی از حضور زائران بهره‌مند می‌شوند، میراث فرهنگی حفظ می‌گردد و گردشگران نیز تجربه‌ای عمیق‌تر از یک سفر صرفاً تفریحی کسب می‌کنند.
محورهای کلیدی تحول پایدار
حکمرانی و برنامه‌ریزی انسان‌محور: سرمایه‌گذاری در آموزش و مهارت جوانان و زنان.
نوآوری و کارآفرینی مسئولانه: حمایت از استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای کوچک با مدل‌های سبز و دیجیتال.
سرمایه‌گذاری پایدار: تمرکز بر زیرساخت مقاوم، کاهش کربن و حفاظت منابع.
گردشگری اجتماع‌محور: حفظ درآمد در جوامع میزبان با اقامتگاه‌ها، راهنمایان و فروش مستقیم محصولات محلی.
گردشگری بازآفرین: فراتر رفتن از «کمترین آسیب» و حرکت به سوی احیای محیط و عدالت اجتماعی.
خوراک و بوم‌غذا: آشپزی به‌عنوان روایت فرهنگی و جاذبه گردشگری.
گردشگری داخلی: تقویت پیوند شهر و روستا، ایجاد حس غرور ملی و کاهش فشار بر مقاصد پرگردشگر.
نقش راهنمایان گردشگری در تحقق تحول پایدار
راهنمایان نه‌تنها انتقال‌دهنده اطلاعات، بلکه مفسران فرهنگ و محیط هستند. نقش آن‌ها در عملیاتی‌کردن این شعار کلیدی است:
آموزش گردشگران درباره محیط و فرهنگ محلی.
سوق دادن خریدها به صنایع‌دستی و تولیدات بومی.
مدیریت رفتار گروه‌ها در طبیعت برای کاهش اثرات مخرب.
ایجاد فرصت‌های تعامل فرهنگی اصیل (کارگاه‌ها، مراسم سنتی، داستان‌گویی).
ارائه بازخورد به جوامع میزبان و مدیران تور برای بهبود مستمر.
راهنمایی که مفهوم تحول پایدار را درک کند، می‌تواند تور خود را به تجربه‌ای آموزشی، فرهنگی و مسئولانه بدل کند.
نگهداشت درآمد در جوامع میزبان
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها «نشت درآمد» است؛ یعنی سود گردشگری به جای جوامع محلی، به شرکت‌های بزرگ می‌رسد. مدل‌های اجتماع‌محور راه‌حل این مشکل هستند:
اقامتگاه‌های بوم‌گردی محلی،
استخدام و آموزش راهنمایان بومی،
فروش مستقیم صنایع‌دستی و محصولات کشاورزی،
مکانیزم‌های سهم‌بری از عوارض ورودی پارک‌ها و موزه‌ها.
این شیوه‌ها هم موجب کاهش فقر می‌شوند و هم انگیزه جامعه برای حفاظت از محیط و فرهنگ را تقویت می‌کنند.
پیوند گردشگران و جوامع میزبان
تحول پایدار به معنای ایجاد روابطی فراتر از تعاملات تجاری است. «تجربه اصیل» گردشگر وقتی شکل می‌گیرد که در زندگی جامعه میزبان مشارکت کند:
کارگاه‌های آشپزی یا صنایع‌دستی،
اقامت در خانه‌های محلی،
جشنواره‌ها و آیین‌های فرهنگی،
گفت‌وگوهای مستقیم با مردم.
این تجربه‌ها باعث درک متقابل، احترام و حتی ایجاد ارتباط‌های بلندمدت می‌شود.
فرصت‌ها و چالش‌های ایران در مسیر تحول پایدار
ایران سرزمینی است که در آن تنوع اقلیمی و فرهنگی دست‌به‌دست هم داده‌اند تا یکی از غنی‌ترین بسترهای گردشگری در جهان شکل گیرد. از کویرهای سوزان و جنگل‌های شمال گرفته تا کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده و سواحل جنوبی، هر گوشه‌ای از این سرزمین می‌تواند روایتی تازه برای گردشگران داشته باشد. میراث تاریخی و فرهنگی بی‌بدیل، صنایع‌دستی رنگارنگ و خوراک‌های محلی متنوع، همه ظرفیت‌هایی هستند که اگر در مسیر تحول پایدار به کار گرفته شوند، ایران را به مقصدی متمایز در نقشه گردشگری جهان بدل خواهند کرد.
با این حال، برای بهره‌برداری درست از این قابلیت‌ها، مجموعه‌ای از ضرورت‌ها پیش روی ماست. نخست آنکه، گردشگری ایران به استانداردهای ملی در حوزه پایداری نیاز دارد؛ استانداردهایی که تکلیف کسب‌وکارها، راهنمایان و سیاست‌گذاران را روشن کند. آموزش نظام‌مند راهنمایان تور نیز از دیگر نیازهای فوری است؛ چراکه آن‌ها خط مقدم ارتباط با گردشگران هستند و باید بتوانند روایت‌های چندصدایی، اخلاق بازدید و احترام به جوامع میزبان را منتقل کنند. همچنین، نبود یک نظام داده‌محور برای پایش اثرات گردشگری، موجب شده تصمیم‌ها بر پایه حدس و گمان باشد. تقویت گردشگری داخلی نیز ضرورتی دیگر است که می‌تواند توسعه را متوازن‌تر کند و پیوند میان شهر و روستا را افزایش دهد.
راهکارهای عملی متعددی برای حرکت در این مسیر وجود دارد. برای مثال، طرحی مانند «درآمد در جامعه» می‌تواند تضمین کند که بخشی از عواید تورها حتماً به کسب‌وکارهای محلی اختصاص یابد. یا پروژه‌های بازآفرین همچون پاکسازی مسیرهای طبیعت‌گردی و احیای قنات‌ها و باغ‌های تاریخی با مشارکت گردشگران، هم به حفاظت محیطی کمک می‌کند و هم تجربه‌ای متفاوت برای مسافران رقم می‌زند. از سوی دیگر، توسعه مسیرهای کمتر شناخته‌شده می‌تواند فشار بازدید را از مقاصد پرتراکم بردارد و فرصت را برای مناطق کمتر دیده‌شده فراهم سازد. خوراک‌گردی و جشنواره‌های محلی نیز ظرفیت دارند تا هویت فرهنگی مناطق را به گردشگران معرفی کنند و چرخه اقتصادی جوامع میزبان را به حرکت درآورند. در کنار همه این‌ها، دیجیتالی‌سازی فرآیندهایی مانند رزرو، مدیریت بازدید و بازاریابی، سرعت و شفافیت بیشتری به گردشگری ایران خواهد بخشید.
با وجود این فرصت‌ها و راهکارها، خلأهایی نیز پابرجاست. مهم‌ترین آن، نبود سازوکار شفاف برای سهم‌بری جوامع میزبان از درآمد گردشگری است؛ مسئله‌ای که بارها به مهاجرت، نارضایتی و حتی تخریب منابع منجر شده است. از سوی دیگر، ضعف هماهنگی میان بخش‌های مختلف مانند محیط‌زیست، صنایع‌دستی و حمل‌ونقل باعث شده ظرفیت‌های ملی به‌طور کامل شکوفا نشود. در سطح خدمات نیز هنوز با استانداردهای جهانی فاصله داریم و بسیاری از گردشگران خارجی تجربه‌ای درخور انتظارات خود دریافت نمی‌کنند. در کنار این‌ها، محدودیت تسهیلات سبز برای کسب‌وکارهای کوچک و نوآور، مانعی جدی در مسیر پایداری است.
به بیان دیگر، ایران در نقطه‌ای ایستاده که هم فرصت‌های طلایی پیش رویش است و هم چالش‌های جدی سد راهش. اگر بتوانیم با نگاهی آینده‌نگر و برنامه‌ای جامع، قابلیت‌ها را فعال و خلأها را پر کنیم، مسیر گردشگری ایران نه‌تنها با تحولی نو همراه خواهد شد، بلکه پایدار و ماندگار نیز خواهد بود.
نتیجه‌گیری
روز جهانی گردشگری ۲۰۲۵ با شعار «گردشگری و تحول پایدار» به ما یادآور می‌شود که آینده این صنعت تنها با ترکیب نوآوری و پایداری تضمین می‌شود. پیام دبیرکل سازمان جهانی گردشگری و نمونه‌های موفق جهانی نشان می‌دهند که تحول پایدار نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی است برای تاب‌آوری در برابر بحران‌های اقلیمی، توانمندسازی جوامع و ایجاد تجربه‌ای اصیل برای گردشگران.
برای ایران، این شعار فرصتی است تا با سیاست‌گذاری هوشمند، حمایت از جوامع میزبان و آموزش راهنمایان، از گردشگری به‌عنوان ابزاری برای توسعه پایدار بهره بگیرد. آینده‌ای که در آن تحول و پایداری دو روی یک سکه‌اند.
پرسش‌های متداول
۱) منظور از «تحول پایدار» در گردشگری چیست؟
یعنی گردشگری همزمان متحول و نوآور باشد اما در چارچوب اصول پایداری زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی حرکت کند.
۲) راهنمای تور چه نقشی در تحول پایدار دارد؟
راهنمایان با آموزش گردشگران، هدایت خرید به محصولات محلی، مدیریت رفتار گروه‌ها و ایجاد تعامل اصیل فرهنگی، می‌توانند تور را پایدار کنند.
۳) چرا نگهداشت درآمد در جامعه میزبان مهم است؟
زیرا موجب توانمندسازی اقتصادی، کاهش فقر و افزایش انگیزه مردم برای حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی می‌شود.
۴) چه تفاوتی بین گردشگری پایدار و بازآفرین وجود دارد؟
پایدار یعنی کاهش آسیب، درحالی‌که بازآفرین یعنی ایجاد تغییر مثبت و بازسازی محیط و جامعه.
۵) ایران برای تحقق تحول پایدار چه باید بکند؟
تدوین استاندارد ملی پایداری، آموزش راهنمایان، ایجاد مکانیزم سهم‌بری شفاف برای جوامع، و حمایت از نوآوری‌های سبز در گردشگری.
