ملاصدرا، فیلسوف معروف قرن یازدهم هجری با اینکه در شیراز زندگی می کرد اما ۱۵ سال از عمر خود را در روستای کهک قم گذراند. دلیل سفر اجباریش به کهک، این بود که نظریاتش در برخی مسائل فقهی و کلامی و فلسفی با بیشتر دانشمندان زمانش متفاوت بود.
مقدمه
ملاصدرا، فیلسوف معروف قرن یازدهم هجری با اینکه در شیراز زندگی می کرد اما ۱۵ سال از عمر خود را در روستای کهک قم گذراند.
ملاصدرا پس از کسب درجهٔ اجتهاد، به تدریس در مدرسهٔ خواجه پرداخت، اما از آنجایی که نظریاتش در برخی مسائل فقهی با بیشتر دانشمندان قشری اصفهان متفاوت بود، او را به بدعت‌گذاری در دین متهم ساختند و خواهان اخراج او از مدرسه و در نهایت از اصفهان شدند. بدین سان ملاصدرا از اصفهان با اکراه سفر کرد و راه مورچه خورت را در پیش گرفت و از آنجا راهی کهک قم شد.
علل دشمنی با ملاصدرا
استاد اکبر ثبوت، از پژوهشگران ارزنده تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام در گفتگویی با سایت خرد به برخی از دلایل دشمنی با ملا صدرا اشاره کرده است:
- ملاصدرا بیشتر به خاطر برخوردهای تندش با حکومت و عالمان هم عصر خودش بود که به تبعید رفت تا به خاطر آراءش؛
- نظریه فلسفی وحدت وجود و همه ی متفرعات آن؛
- اعتقاد متفاوت او درباره عذاب دوزخ برای گناهکاران؛
- تفسیر ویژه ی صدرا از معاد و دفاع او از عشق زمینی.
هجرت ملاصدرا به قم
این رفتارها و فشارها با روح لطیف ملاصدرا نمی ساخت و از طرفی ایمان و دین و تقوای او به او اجازه عمل مقابله به مثل را نمی داد، از این رو از شیراز به صورت قهر بیرون آمد و به شهر قم رفت که در آن هنگام هنوز مرکز مهم علمی و فلسفی نشده بود.
ملاصدرا در خود شهر قم هم نماند و به سبب گرما و شاید دلایل اجتماعی مشابه شیراز به روستایی بنام کَهَکْ در نزدیک شهر قم منزل گزید و آثار خانه او در آن روستا هنوز باقی است.
وی تا حدود سال (1040 هـ / 1632 م) به شیراز باز نگشت و در روستای کهک قم ماند و شاگردان بزرگی را پرورش داد و در تمام این مدت به نوشتن کتب معروف خود مشغول بود یا رساله هایی در پاسخ فلاسفه همزمان خود می‌نوشت.
شاگردان مهم ملاصدرا
دو تن از شاگردان معروف او به نام «فیاض لاهیجی» و «علامه فیض کاشانی» هستند که هر دو داماد ملاصدرا شدند و مکتب او را ترویج کردند.
ارادت صدرالمتألهین به حرم حضرت معصومه سلام الله علیها
ملاصدرا، هنگامی که در کهک زندگی می کرد، برای عرض ادب و توسل به بارگاه کریمه اهل بیت فاطمه معصومه سلام الله علیها مشرف می شد.
از وی نقل شده: هرگاه در زمینه مسائل علمی، مشکلی برایم پیش می آمد که از حلّ آن عاجز می ماندم، با پای پیاده از کهک به قم می رفتم و به کنار قبر حضرت فاطمه معصومه سلام اللّه علیها رفته، از آن حضرت استمداد می نمودم. با این کار، مسأله و مشکل من حل می‌شد و سپس به روستای کهک باز می گشتم.
حل مساله عاقل و معقول در توسل به حضرت معصومه سلام الله علیها
در یکی از این سفرها در جوار قبر فاطمه معصومه علیها السلام یک مساله مهم و پیچیده فلسفی یعنی اتحاد عاقل و معقول در یک مکاشفه عرفانی، برایش حل شد. او خود در این زمینه می‌گوید: مساله اتحاد عاقل و معقول از مشکل ترین مسائل فلسفی است که تاکنون هیچ فیلسوف مسلمانی توفیق حل آن را پیدا نکرده است. من با توجه کامل به سوی خدای سبحان از او خواستم که مشکل برایم حل شود.
دری از رحمت حق بر من گشوده شد و در این مورد معرفت جدیدی برایم حاصل شد.
«کنت حین تسوید هذا المقام بکهک من قری قم، فجئت الی قم زائرا لبنت موسی ابن جعفر مستمدا منها و کان یوم الجمعه فانکشف لی هذا الامر» (1)
ترجمه هنگام نوشتن این بحث من درقریه کهک قم بودم. از آنجا رهسپار قم شدم، به زیارت دختر موسی بن جعفر(س) مشرف گردیدم و از آن حضرت در حل این مساله یاری جستم. به برکت او در روز جمعه این مطلب بر من کشف گردید.
وفات ملاصدرا در سفر حج
چنانکه گفته شد ملاصدرا هفت بار برای زیارت خانه خدا پیاده سفر کرد و سرانجام در سفر هفتم بر سر راه خود به مکّه و زیارت کعبه در شهر بصره (در خاک عراق) بیمار شد و چشم از جهان فرو بست.
سال درگذشت ملاصدرا بنا به مشهور سال (1050 هـ / 1640 م) است، و برخی درگذشت وی را سال (1045 هـ / 1635 م) دانسته اند. (نوه او به نام محمد علم الهدی ـ که یکی از ستارگان دانش در زمان خود و فرزند علامه فیض کاشانی است ـ آنرا در یادداشتهای خود ضبط کرده است، و قطع ناگهانی و ناقص ماندن برخی تألیفات وی مانند تفسیر قرآن و شرح اصول کافی از در حدود سال (1044 هـ / 1634 م) مؤید این ادعاست.)
وفات ملاصدرا در بصره بود ولی او را به شهر نجف که آرامگاه امام علی علیه السلام در آن قرار دارد بردند و بنابر گفته نوه او ـ علامه علم الهدی ـ او را در طرف چپ صحن حرم امام علی علیه السلام دفن کردند.
خانه ملاصدرا در کهک کجاست؟
خانه ملاصدرا از جاهای دیدنی قم در روستای کهک است که در منتهی الیه غرب روستا در محله چال حمام قرار دارد. با قدمتی که به دوره صفویه بازمی گردد، پیرامون این اثر تاریخی را خانه های روستایی با بافت معماری مناطق گرمسیری احاطه کرده اند.
معماری خانه ملاصدرا در کهک
این ساختمان در داخل یک باغ قرار دارد و دارای فضایی گیرا و قدیمی با سقفی بلند و پوشش گنبدی و دیوارهایی با تزیینات گچبری ساده است. در شرق خانه قنات نسبتا پر آبی وجود دارد که جزیی از مجموعه خانه ملاصدرا محسوب می شود. متاسفانه قسمت اعظم بنا تخریب شده و از هشت اتاق پیرامون شبستان تنها یک اتاق باقی‌مانده است. دو اتاق دیگر نیز طی مرمت و تعمیرات سال ۱۳۷۷ شمسی بازسازی شدند.
خانه ملاصدرا از یک گنبد و چهار صفه تشکیل شده و گردشگران زیادی از این قسمت ها و دیگر بخش های مرمت شده دیدن می کنند. اینجا خانه ای با سقف گنبدی و نمایی از خشت و گل است درست مثل همان انتظاری که از خانه های گرمسیری داریم، خانه ای که گشت و گذار در آن و تماشای معماری جذابش حال و هوایی متفاوت را برایتان رقم می زند و شما را به دنیای چندین قرن پیش می برد.
شاید جذاب ترین قسمت نمای بیرونی این خانه سقف گنبدی اش باشد، درست در نوک این گنبد شیشه های رنگی به کار رفته تا نور به داخل خانه منتقل شود و فضای داخلی را روشن کند. برای تزئین و طراحی داخلی خانه، گچ بری های جذاب و پیچیده ای به کار رفته که جذابیت خاصی به خانه داده اند. با دیدن کاربندی های جذاب سقف خیلی زود معماری دوره ی صفویه در نظرتان تداعی می شود و با دیدن گچ بری هایی به شکل سجاده و مشبک های گچی در نورگیرها به ظرافت طراحی این خانه بیشتر پی می برید. برای ساخت خانه از ملات گل و خشت خام استفاده شده و سقف پوشیده از تیرهای چوبی است.
محوطه ی اصلی این خانه شبستانی چهار صفه است که اتاق ها و حجره هایی چهار گوشه ی آن در طبقه همکف و اول فرا گرفته اند. قبلا در اطراف این شبستان ۸ اتاق بود که امروز فقط ۳ تا از آن ها باقی مانده است. در چهار گوشه ی محوطه ی این خانه چهار دهلیز می بینید که ۲ تا از آن ها برای دیگران است و سازمان میراث فرهنگی استان قم خیال دارد تا بعد از خرید آن ها از صاحبانش اقدام به بازسازی شان کند. در قسمت شمال غربی باغ چشمتان به بنایی به اسم عصاری می افتد که معماری جذابی دارد و برای ساخت آن کار زیادی انجام شده است. این بنا از مهمترین المان های این مجموعه است که نقش بسزایی در ارزش کلی این مجموعه دارد. حتی در محدوده ی این مجموعه و در قسمت شرقی آن رشته قنات پر آبی جریان دارد که می تواند نقش زیادی در تبدیل اینجا به مجموعه ای ارزشمند داشته باشد.
ثبت خانه ملاصدرا در آثار ملی ایران
خانه ملاصدرا از سال ۹۲ در دست مرمت قرار گرفته تا با نوسازی هایی که بر روی آن انجام می شود برای جذب توریست به حداکثر ظرفیت برسد و بتواند افراد زیادی را برای بازدید به خود جلب کند. این خانه در سال ۱۳۷۵ در لیست آثار ملی ایران قرار گرفت و یکی از جالب توجه ترین جاذبه های قم است.
1. اتحاد عاقل و معقول، علامه حسن زاده آملی، ص 108.
